H Iώ Τσοκώνα γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1964. Τελείωσε το Ζάππειο Παρθεναγωγείο. Συνέχισε τις σπουδές της στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο του Πειραιά. Ζει και εργάζεται στην Αθήνα, μεταφράζοντας από και προς τα τουρκικά. Από τις εκδόσεις «Μεταίχμιο» κυκλοφορούν τα βιβλία της «Το Πέρα των Ελλήνων: Στην Κωνσταντινούπολη του χθες και του σήμερα» και «Η Κωνσταντινούπολη του χθες και του σήμερα: Όταν έπεσε η Πόλη & Το Πέρα των Ελλήνων». Πριν από λίγο καιρό, από τις ίδιες εκδόσεις σε έναν πολύ καλαίσθητο τόμο απέδωσε στα Νέα Ελληνικά το σπουδαίο έργο του Λόγγου «Δάφνις και Χλόη».

Για αυτήν την πολύ ωραία δουλειά είχαμε την παρακάτω συζήτηση.

Τι ήταν αυτό που σας παρακίνησε να ασχοληθείτε με τη μετάφραση αυτού του εμβληματικού μυθιστορήματος;

«Το 2014 μετέφρασα το “Δάφνις και Χλόη” για πρώτη φορά στα τουρκικά, θέλοντας να το κάνω γνωστό στο τουρκικό αναγνωστικό κοινό και το βιβλίο παρουσιάστηκε στο Σισμανόγλειο Μέγαρο. Όσο το διάβαζα, κυρίως όμως όσο το μετέφραζα, άρχισα να το εκτιμώ περισσότερο. Η αρχική μου εντύπωση για ένα καλογραμμένο και τρυφερό μυθιστόρημα αγάπης μετατράπηκε σε θαυμασμό. Σε κάθε νέα ανάγνωση ενθουσιαζόμουν περισσότερο με την ευαισθησία που περιγράφονταν τα πρώτα σκιρτήματα του έρωτα, με τον ύμνο στη φύση, με τον ευρηματικό τρόπο που βρίσκονταν λύσεις για όλα. Από τότε άρχισα να κάνω μια αυτοσχέδια δημοσκόπηση και να ρωτώ γνωστούς και φίλους αν το είχαν διαβάσει.

Με έκπληξη διαπίστωσα ότι εκτός από τους φιλολόγους που το είχαν διδαχτεί, ελάχιστοι ήξεραν γι’ αυτό. Κάποιοι γνώριζαν το όνομα ή το θέμα της ιστορίας, αλλά δεν το είχαν διαβάσει. Άλλοι πάλι νόμιζαν πως γράφτηκε πριν 100 ή 200 χρόνια. Είναι λυπηρό να περνάει απαρατήρητο στον τόπο του ένα έργο το οποίο από την ημέρα που ανακαλύφθηκε στη βιβλιοθήκη του Βατικανού το 1559 μέχρι τις μέρες μας έχει κάνει ανά τον κόσμο δεκάδες χιλιάδες επανεκδόσεις και επηρέασε συγγραφείς, ζωγράφους, γλύπτες, μουσικοσυνθέτες και σκηνοθέτες απ’ όλο τον κόσμο. Σκέφτηκα πως, παρότι είχε βγει τουλάχιστον άλλες τέσσερις φορές από διαφορετικούς εκδοτικούς οίκους, μια επανέκδοση θα του έδινε νέα ώθηση».

Με ποιο πνεύμα το προσεγγίσατε και τι καινούριο φέρνει η δική σας μεταφραστική δουλειά;

«Προσέγγισα το μυθιστόρημα του Λόγγου σαν να είχε γραφτεί σήμερα. Εδώ που τα λέμε δεν ήταν και πολύ δύσκολο, καθώς τα ανθρώπινα συναισθήματα, ο πόνος που προκαλεί ο έρωτας, αλλά και η χαρά που δίνει, η ομορφιά της φύσης και της δημιουργίας είναι διαχρονικά. Αιώνες τώρα παρόμοια θέματα απασχολούν συγγραφείς και αναγνώστες, απλά ο Λόγγος προηγήθηκε κάτι αιώνες. Το εμβληματικό, όπως το χαρακτηρίσατε, αυτό βιβλίο δεν το είδα ως ένα μουσειακό σπάραγμα, αλλά ως ένα ευχάριστο ανάγνωσμα. Σεβόμενη την κάθε λέξη του συγγραφέα, προσπάθησα να αποδώσω τις προτάσεις με τον σημερινό λόγο. Επίσης, παρότι στην τουρκική εκδοχή επέμεινα να μπει παράλληλα το αρχαίο κείμενο, στη νέα ελληνική εκδοχή θεώρησα πως η απουσία του, καθώς και η μη αρίθμηση των παραγράφων θα έκαναν το βιβλίο πιο οικείο στον σημερινό αναγνώστη και θα τον βοηθούσαν να ξεχάσει για λίγο την απόσταση των χιλίων οκτακοσίων περίπου χρόνων. Όνειρό μου είναι να το δω να διαβάζεται και στις παραλίες».

Μετάφραση και απόδοση

Τη μεταφορά του αρχαίου κειμένου στα νέα ελληνικά την ορίζετε ως απόδοση και όχι ως μετάφραση. Θα ήθελα να μας διευκρινίσετε τους όρους.

«Μεταφράζουμε από μια ξένη γλώσσα στη δική μας και το ανάποδο. Τα αρχαία ελληνικά όμως δεν είναι ξένη γλώσσα. Είναι η γλώσσα μας. Μια γλώσσα που έχει το προνόμιο να ομιλείται και να γράφεται εδώ και κάτι χιλιάδες έτη. Είναι λογικό να έχει υποστεί πολλές αλλαγές, ωστόσο οι ρίζες των λέξεων, τα θέματα των ρημάτων ή οι σύνδεσμοι είναι ίδιοι. Με μια στοιχειώδη γνώση συντακτικού είναι εύκολο να καταλάβουμε το νόημα. Προφανώς και χρειάζεται πολύχρονη μελέτη για την κατάκτηση όλου του πλούτου της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, αυτό που θέλω όμως να πω είναι ότι με πολύ μικρή προσπάθεια ένας Έλληνας μπορεί να καταλάβει όχι μόνο τον Λόγγο που είναι πιο προσιτός, αλλά ακόμα και τον σκοτεινό Ηράκλειτο. Πείτε μου, στο αριστουργηματικό απόσπασμα του Εφέσιου φιλοσόφου “Κόσμον τόνδε, τον αυτόν απάντων, ούτε τις θεών ούτε ανθρώπων εποίησεν αλλ’ ήν αεί και εστίν και έσται πυρ αείζωον, απτόμενον μέτρα και αποσβεννύμενον μέτρα”, το οποίο συνοψίζει με δύο λόγια το Σύμπαν, ποια λέξη μάς είναι άγνωστη; Όταν ξεκίνησα λοιπόν να μεταφράζω αρχαία ελληνική γραμματεία σε μια τελείως διαφορετική γλώσσα, όχι μόνο από άποψη λεξιλογίου, αλλά και δομής, όπως είναι η τουρκική, συνειδητοποίησα στην πράξη τη διαφορά μεταξύ “μετάφρασης” και “απόδοσης”, γι’ αυτό και επιμένω στον όρο».

Μεγάλη και διαχρονική απήχηση…

«Το “Δάφνις και Χλόη” του αρχαίου Έλληνα μυθιστοριογράφου Λόγγου είναι μια ερωτική ιστορία που αγαπήθηκε όσο λίγες και επηρέασε αμέτρητους καλλιτέχνες σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης», διαβάζουμε στο οπισθόφυλλο. Σε ποιους λόγους αποδίδετε αυτήν τη μεγάλη και διαχρονική απήχηση και επίδραση του συγκεκριμένου έργου;

«Η καθημερινότητα πολλές φορές κάνει τον άνθρωπο να ξεχνάει τις βασικές, τις πιο ουσιαστικές του ανάγκες. Αυτό δεν είναι σημερινό φαινόμενο. Πάντα υπήρχαν οι σειρήνες που τον αποπροσανατόλιζαν και του δημιουργούσαν πλαστές ανάγκες παγιδεύοντάς τον στα δίχτυα του καταναλωτισμού. Από την άλλη πλευρά πόλεμοι, περιβαλλοντολογική καταστροφή, οικονομική κρίση δεν έπαψαν ποτέ να τον βασανίζουν.

Ο Λόγγος με αυτό το μικρό και φαινομενικά απλοϊκό έργο του υπενθυμίζει σε όλους ποια είναι αυτά τα οποία κάνουν τον άνθρωπο πραγματικά ευτυχισμένο, αυτά για τα οποία θα πρέπει να παλέψει. Πάνω απ’ όλα υπογραμμίζει την αγάπη. Το να αγαπάει κανείς και να αγαπιέται, να αγαπάει τη φύση, να αγαπάει τη δουλειά που κάνει, όποια κι αν είναι αυτή, προσπαθώντας να τη φέρνει σε πέρας με τον καλύτερο τρόπο, και τέλος να προτιμάει την ειρήνη από τον πόλεμο. Διαβάζοντας το βιβλίο, ο αναγνώστης συνειδητοποιεί το μυστικό της ευτυχίας, νιώθει πιο αισιόδοξος, πιο γαλήνιος. Πιστεύω πως αυτά συγκίνησαν και ενέπνευσαν αναγνώστες και δημιουργούς ανά τους αιώνες».

Στον πρόλογό σας πέρα από την καθαυτό λογοτεχνική αξία του έργου εντοπίζετε και μια σειρά από άλλες πολύτιμες πληροφορίες που αντλούμε από αυτό. Ποιες είναι αυτές;

«Σε πρώτη ανάγνωση μαθαίνουμε για την καθημερινότητα των ανθρώπων της εποχής εκείνης. Πώς ντύνονταν, τι έτρωγαν, τι έπιναν, πώς διασκέδαζαν, πώς καλλιεργούσαν τη γη, πώς ήταν τα αμπέλια τους και πώς έκαναν τον τρύγο, τη θέση του οίνου στη ζωή τους, ακόμα και για τις τεταμένες σχέσεις Μυτιληναίων και Μηθυμναίων. Ωστόσο, αυτό που κατά την άποψή μου έχει μεγάλο ενδιαφέρον είναι οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και η ισότητα των δύο φύλων που είναι αισθητή σε όλη την ιστορία. Τα ζευγάρια παίρνουν από κοινού τις αποφάσεις και μοιράζονται όλες τις δουλειές μέσα και έξω από το σπίτι. Δούλοι και αφέντες τρώνε μαζί, γυναίκες και άνδρες εργάζονται και διασκεδάζουν μαζί, τα δύο παιδιά περνούν αμέτρητες ώρες μαζί και αυτό δεν κατακρίνεται από κανέναν.

Θέματα δηλαδή που βασανίζουν ακόμα κάποιες κοινωνίες είχαν λυθεί στη Λέσβο από τα τέλη του 2ου αιώνα. Επίσης, παρότι είναι γνωστό ότι ο απόστολος Παύλος είχε επισκεφθεί τη Λέσβο με σκοπό τη διάδοση του χριστιανισμού το 52 μ.Χ., βλέπουμε τους ήρωες να μην αλλάζουν τις λατρευτικές τους συνήθειες, κάτι που μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι η νέα θρησκεία άργησε να διαδοθεί στη Λέσβο».

Η Λέσβος μπορεί να υπερηφανεύεται για πολλά…

 

Για ποιους λόγους, κυρία Τσοκώνα, η Λέσβος μπορεί να υπερηφανεύεται για το συγκεκριμένο έργο;

«Το νησί σας έχει πολλούς λόγους για να υπερηφανεύεται. Πέρα από την πανέμορφη φύση και την εύφορη γη, πέρα από τις ατελείωτες παραλίες, πέρα από τη Σαπφώ ή τον Αρίωνα που δόξασαν τη Λέσβο, έχει και τους σημερινούς του κατοίκους, οι οποίοι στους τόσο δύσκολους καιρούς αντιμετώπισαν με μοναδική στωικότητα και ανθρωπιά τη δοκιμασία του μεταναστευτικού προβλήματος, δείχνοντας σε όλο τον κόσμο τι θα πει πολιτισμός. Η αγάπη, στην οποία αναφέρθηκα προηγούμενος και ύμνησε με τόση μαεστρία ο Λόγγος, θα πρέπει να είναι ριζωμένη στον τόπο αυτό.

Μέσω του   “Δάφνις και Χλόη” όμως ταξίδεψε εδώ και αιώνες σε όλο τον κόσμο. Οι ομορφιές του τόπου σας έγιναν γνωστές στα πέρατα της γης. Χάρη στο βιβλίο αυτό καλλιτέχνες, όπως ο Chagall, αλλά και τόσοι άλλοι επισκέφτηκαν το νησί για να εμπνευστούν τα έργα τους που αναφέρονταν στους δυο αξιολάτρευτους μικρούς εραστές. Εδώ ο Goethe είπε για το βιβλίο αυτό “…Είναι τόσο όμορφο ώστε κάθε φορά που το διαβάζει κανείς δοκιμάζει και μια νέα έκπληξη... Πρέπει να γράψει ολόκληρο βιβλίο για να δείξει όλες τις αρετές του έργου. Καλό θα ήταν να το διαβάζουμε μία φορά τον χρόνο. Πάντα θα έχουμε να μάθουμε ή να νιώσουμε κάτι από τη δροσιά της σπάνιας ομορφιάς του”. Τι άλλο μπορώ να προσθέσω εγώ; Μόνο μία ευχή: Να νιώσουν όσο το δυνατόν περισσότεροι αναγνώστες “τη δροσιά της σπάνιας ομορφιάς” στην οποία αναφέρεται ο κορυφαίος στοχαστής».