Του αγίου Μπάμπη, 10 Φεβρουαρίου, κλείνω τα 80. Η επιστημονική μου κατάρτιση με έχει απαλλάξει τελείως από το φόβο του θανάτου. Γελώ με τις μεταφυσικές αρλούμπες των διαφόρων θρησκειών, μέσω των οποίων εξουσιάζει μια δράκα επιτηδείων τις μίζερες ζωές εκατομμυρίων θρησκευομένων.
Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν στιγμές που αισθάνομαι την ανάγκη να κάνω έναν απολογισμό για κάποιο κομμάτι της ζωής μου. Σ’ αυτά που ακολουθούν, καταπιάνομαι με το αποκορύφωμα της καριέρας μου ως ειδικού στα της διαχείρισης της ποιότητας του αέρα, δηλαδή σε ό,τι έχει σχέση με την ατμοσφαιρική ρύπανση.
Πρέπει να τονίσω εξ αρχής ότι το μέγεθος της συμβολής μου οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε συγκυρίες. Στο ότι, για παράδειγμα, στην τεράστια ομάδα πολύ ικανών επιστημόνων που καταπιάστηκαν με τη διερεύνηση της φθοράς πέτρινων μνημείων, δεν υπήρχαν ειδικοί με γνώσεις ατμοσφαιρικής χημείας.
Και κάτι άλλο: Αισθάνομαι ότι μ’ αυτά που ακολουθούν τιμώ τους δασκάλους μου και τα πανεπιστήμια στα οποία σπούδασα και εργάστηκα κι εγώ ως δάσκαλος και ερευνητής. Σε μερικές περιπτώσεις, μάλιστα, βρέθηκα να είμαι συνάδελφος πρώην δασκάλων μου.
Κυρίως δύο γεγονότα αποτέλεσαν το αποκορύφωμα της συμβολής μου ως ειδικού στη διαχείριση ποιότητας αέρα:
1. Η επιστημονικά τεκμηριωμένη αναγνώριση του προβλήματος της ατμοσφαιρικής ρύπανσης του λεκανοπεδίου της Αθήνας.
2. Η για πρώτη φορά πρόταση της υπόθεσης εργασίας ότι τα νιτρικά που σχηματίζονται στην ατμόσφαιρα πόλεων, στις οποίες υπάρχει φωτοχημική ρύπανση (φ.ρ.), συμβάλλουν στη φθορά μνημείων κατασκευασμένων από πέτρα που περιέχει ανθρακικό ασβέστιο. Η υπόθεση εργασίας αυτή επαληθεύτηκε πλήρως με έρευνες και δημοσιεύσεις σε έγκυρα επιστημονικά περιοδικά, στο διάστημα που επέβλεψα δύο διδακτορικά όταν ήμουν καθηγητής επί συμβάσει στο Παν. Αιγαίου (1986 - 1995).
Όταν ήρθα στην Ελλάδα για πρώτη φορά μετά από 26 χρόνια, το 1975 (η τρομερή αυτή καθυστέρηση του επαναπατρισμού μου οφειλόταν στις πολιτικές μου δραστηριότητες), εκπόνησα, με τη βοήθεια της μετεωρολόγου κ. Γκαγκαουδάκη, μια συγκριτική μελέτη της Αθήνας με τη Μελβούρνη, Σύδνεϋ και Λος Άντζελες(1, 2).
Η σύγκριση έγινε βάσει όλων των παραμέτρων που έχουν σχέση με το σχηματισμό φ.ρ., πηγές πρωτογενών ρύπων, μετεωρολογικές συνθήκες, τοπογραφία… για την Αθήνα όπου δεν είχαν γίνει μετρήσεις συγκεντρώσεων δευτερογενών ρύπων και των άλλων τριών πόλεων όπου είχαν γίνει συστηματικές μετρήσεις για πολλά χρόνια.
Το συμπέρασμα ήταν ότι η Αθήνα ή ήδη έπασχε από το φαινόμενο της φ.ρ. ή ήταν υποψήφια για το σχηματισμό τέτοιου είδους ατμοσφαιρικής ρύπανσης στο εγγύς μέλλον.
Στο άρθρο μας(2) γράφουμε: «Υπάρχουν επίσης στην ελληνική επιστημονική και τεχνική βιβλιογραφία και άλλες αναφορές στη φωτοχημική καπνομίχλη που είναι ατελείς ή λανθασμένες.» Η χειρότερη απ’ αυτές τις κοτσάνες ήταν ότι ως παράδειγμα των επιπτώσεων της φ.ρ. μια Επιτροπή Περιβάλλοντος το 1972 δίνει το επεισόδιο καπνομίχλης τύπου Λονδίνου του Δεκεμβρίου 1952, που προκάλεσε το θάνατο 4.000 ατόμων.
Υπήρχε σύγχυση γύρω από το θέμα φ.ρ.. Ίσως εν μέρει υπεύθυνη γι’ αυτήν ήταν η χρήση του όρου «καπνομίχλη» για το φωτοχημικό φαινόμενο. Η φ.ρ. σε αντίθεση με τη ρύπανση τύπου Λονδίνου δεν έχει σχέση ούτε με τον καπνό, ούτε με την ομίχλη.
Τo τι σύγχυση και ασχετοσύνη αντιμετώπισα ακόμα και το 1981 - ‘82, όταν ήμουν διευθύνων στο ΠΕΡΠΑ, δε λέγεται! Ο τότε υπουργός πίστευε ακράδαντα ότι το… «νέφος» της Αθήνας ήταν σκόνη εδαφικής προέλευσης. Τότε ήταν που το δίκτυο οργάνων που τοποθετήσαμε απέδειξε περίτρανα, με μετρήσεις συγκεντρώσεων πρωτογενών και δευτερογενών ρύπων, ότι η Αθήνα έπασχε από φ.ρ. (Θα πρέπει να εγκαταλειφθεί τελείως ο ευφημισμός «νέφος». Είναι απαράδεκτος.).
Η πρώτη επίσημη αναφορά στην υπόθεση εργασίας που αναφερόταν στον πιθανό ρόλο των νιτρικών στη φθορά πέτρινων μνημείων έγινε το 1979 στην τρίτη από τις έξι διαλέξεις που έδωσα στην Ένωση Ελλήνων Χημικών (Ε.Ε.Χ.) (Οι διαλέξεις αυτές εκδόθηκαν από την Ε.Ε.Χ. με τον τίτλο «Φ.Ρ. και Προστασία του Περιβάλλοντος»(3)):
«Θέλω να τελειώσω με μια παρένθεση που άπτεται του θέματος που με απασχολεί τελευταία και που είναι η φθορά του μαρμάρου. Τα πέντε στάδια του μηχανισμού αντιδράσεων δείχνουν ότι όταν σχηματίζεται φωτοχημική ρύπανση, σχηματίζεται και ΗΝΟ3. Αυτό με τη σειρά του πρέπει να αντιδρά με το μάρμαρο για να σχηματίσει Cα(ΝΟ3)2 (6η αντίδραση).
ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΝΙΤΡΙΚΟΥ ΟΞΕΟΣ ΣΤΗΝ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ:
(Πολυσταδιακός μηχανισμός αντιδράσεων των HECHT και SEINFELD)
Ο3 + ΝΟ2 → ΝΟ3 + Ο2
ΝΟ3 + ΝΟ2 ↔ Ν2Ο5
Ν2Ο5 + Η2Ο → 2ΗΝΟ3
……………
ΟΗ + ΝΟ2 + Μ → ΗΝΟ3 + Μ

ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΝΙΤΡΙΚΟΥ ΟΞΕΟΣ ΜΕ ΑΣΒΕΣΤΙΤΗ:
2ΗΝΟ3 + CαCO3 → Cα(ΝΟ3)2 + Η2Ο + CO2
Ο πίνακας που ακολουθεί δείχνει τα νιτρικά που σχηματίζονται κάθε χρόνο σ’ όλη τη γη από τη φύση και από ανθρώπινες δραστηριότητες. Εάν ληφθεί υπόψη πόσο λίγη έκταση επιφάνειας της γης καλύπτουν οι μεγαλουπόλεις, βλέπουμε το πόσο σχετικά σημαντική είναι η παραγωγή 30 Tg νιτρικών σ’ ένα χρόνο από ανθρώπινες δραστηριότητες.
ESTIMATED GLOBAL PARTICULATE EMISSIONS
    Emissions Tg
Source    Natural    Anthropogenic
Gas-to-particle production:
Sulfate from H2S    202
Sulfate from SO2    ...    147
Nitrate from NOx    430    30
…………
Εάν κάποιος ισχυριστεί ότι δεν έχει βρεθεί Cα (ΝΟ3)2 παρά μόνο γύψος στις μαρμάρινες επιφάνειες που έχουν μελετηθεί στην Αθήνα, του απαντώ ότι η εξήγηση μπορεί να είναι η πολύ ψηλή διαλυτότητα του Cα(NO3)2 σε σύγκριση με το γύψο (βλ. σχετικό πίνακα).
SOLUBILITY g/100cc IN WATER   
SALT CαCO3   
ARAGONITE: COLD 0,0015325 / HOT 0,0019075
CALCITE: COLD 0,001425 / HOT 0,001875
SALT CαSO4
DIHYDRATE (GYPSUM): COLD 0,241 / HOT 0,222100
Cα(NO3)2: COLD 121,218 / HOT 376100
Cα(Cl)2: COLD 74,520 / HOT 159100
Νομίζω ότι αξίζει να μελετηθεί και αυτή η πλευρά του προβλήματος της φθοράς των αρχαίων μας μνημείων με μετρήσεις νιτρικών στην ατμόσφαιρα και με έκθεση μαρμάρου σε ατμόσφαιρες που περιέχουν τυπικές συγκεντρώσεις νιτρικών σε ειδικούς θαλάμους.»
Πολυετής διερεύνηση με πειράματα στο πεδίο, αλλά και στο εργαστήριο, επαλήθευσε πληρέστατα την υπόθεση εργασίας που προτάθηκε το 1979. Αισθάνομαι ικανοποιημένος για το ότι η ειδίκευσή μου με μεταπτυχιακές σπουδές στη διαχείριση της ποιότητας του αέρα με κατέστησε ικανό να συμβάλλω στην επίλυση σοβαρών προβλημάτων στην πατρίδα μου.

(1) Σκιώτης Δ., Γκαγκαουδάκη Χ.Γ., «Φωτοχημική καπνομίχλη στην Αθήνα», Οικιστική, 44, 1977.
(2) Σκιώτης Δ., Γκαγκαουδάκη Χ.Γ., «Φωτοχημική καπνομίχλη. Μια συγκριτική μελέτη για την Αθήνα, Μελβούρνη, Σύδνεϋ και Λος Άντζελες», Ενημερωτικό Δελτίο ΕΡΥΕΑ: 25-28, 1978.
(3) Σκιώτης Δ., «Φωτοχημική ρύπανση και προστασία του περιβάλλοντος», σειρά διαλέξεων στην Ένωση Ελλήνων Χημικών, 1979.
 
* Ο Διονύσης Συκιώτης είναι χημικός περιβαλλοντολόγος.