Η αποτυχία έχει αίτια, μηχανισμούς και επιπτώσεις, που αποτελούν πλην των άλλων και αντικείμενο της ψυχολογίας. Έτσι συνάγονται συμπεράσματα και κανόνες για το ρόλο της αποτυχίας και απογοήτευσης-ματαίωσης στην οργάνωση του ψυχισμού.
Εφόσον δεχθούμε ότι η ψυχολογική και ψυχοκοινωνική εξέλιξη των ατόμων είναι μια διαρκής δοκιμασία δοκιμής λάθους και επανόρθωσης, η αποτυχία για τον ενεργό άνθρωπο αποτελεί εμπειρία σύμφωνη και συμβατή με τη ζωή και την κοινωνική και ατομική του ωρίμανση. Η αποτυχία, εφόσον ενσωματώνεται φυσιολογικά στον ψυχισμό του ατόμου, γίνεται σημείο σταθμός στο πολύπλοκο σύστημα αναζήτησης πορείας για τη ζωή. Όταν όμως ισοπεδώσει, καταστρέψει ή διαστρεβλώσει τον ψυχισμό και οι μηχανισμοί άμυνας χρεωκοπήσουν, προκύπτει ασθένεια και η κατάσταση πλέον είναι αντικείμενο της ψυχιατρικής.
Τι είναι όμως αυτό που στον ένα έφηβο κάνει την αποτυχία παράγοντα ωρίμανσης και στον άλλο καταστροφής; Η απάντηση βρίσκεται στο ότι η ανθρώπινη ψυχή μπορεί να χειριστεί τις δυσκολίες της ζωής με δημιουργικό ή αντίθετα νοσηρό τρόπο. Ο έφηβος, με ανολοκλήρωτο ακόμα και ευάλωτο το «εγώ» του τη στιγμή που πρέπει να κάνει την κρίση ταυτότητάς του, μπαίνει ίσως άκαιρα σε μια σκληρή δοκιμασία εξέτασης και κρίσης. Η αποτυχία μπορεί να τραυματίσει ανεπανόρθωτα την ευαισθησία του. Ίσως η ανθρώπινη μοίρα να σημαδεύει κάθε εξέλιξη με μια κρίση. Για να γεννηθεί το παιδί υφίσταται την τραυματική εμπειρία του τοκετού. Για να γεννηθεί ο ενήλικας πρέπει ο έφηβος να περάσει τις συμπληγάδες τις επιτυχίας - αποτυχίας. Ως αποτυχία ορίζεται ψυχολογικά το σύνολο των βιωμάτων, συναισθημάτων και σκέψεων που ακολουθεί τη ματαίωση μιας προσδοκίας. Η απογοήτευση είναι η σταθερός επωδός της αποτυχίας. Ο άνθρωπος, σε αντίθεση με τα ζώα, μέσω ενός ανεπτυγμένου τομέα του εγκεφάλου του προγραμματίζει και συνειδητοποιεί τη ροή του χρόνου και οργανώνει το μέλλον. Σ’ αυτή την ιδιότητα βασίζεται ο πολιτισμός μας. Αν ματαιωθεί το πλάνο και η προσδοκία δεν πραγματωθεί, ακολουθεί η εξ αποτυχίας αναίρεση.

Τούτο έχει επιπτώσεις στα βιώματα, ψυχικές λειτουργίες, ψυχοσωματική υγεία, συμπεριφορά, αλλά και κοινωνικότητα του εφήβου. Κατάθλιψη, επιθετικότητα, αντικοινωνικότητα, οργανονευρώσεις μπορούν να αποτελέσουν παρενέργειες της αποτυχίας.
Θα αναφερθώ σύντομα στις σχολές ψυχολογικής και ψυχοκοινωνικής ερμηνείας των επιπτώσεων της αποτυχίας, που η γνώση τους φυσικά γεννά και τις ενέργειες πρόληψής των. Α) Στη φροϋδική-ψυχαναλυτική σχολή, λέξεις-κλειδιά για την αποτυχία είναι η ενοχή, ο φόβος απόρριψης, η προβολή, η ενδοβολή της επιθετικότητας, η εκλογίκευση και μετάθεση. Σημαντικός αναλυτικός όρος είναι η απώλεια. Το «υπερεγώ» έχει εδώ τον όρο του ηθικού κώδικα. Η ενοχή και ο φόβος απόρριψης δημιουργούν άγχος και επιθετικότητα. Η πραγματική ή φαντασιωτική απώλεια δημιουργεί κατάθλιψη και η ακραία της εκδήλωση είναι η αυτοκαταστροφή και η αυτοτιμωρία. Η εκλογίκευση, η σκέψη δηλαδή ότι «κάθε εμπόδιο σε καλό», ή η έκφραση «όμφακες εισίν» μαζί με τη μετάθεση του ενδιαφέροντος σε άλλο αντικείμενο είναι εξ ίσου αποτελεσματικοί μηχανισμοί άμυνας για τον έφηβο. Η αναγνώριση και έκφραση των συναισθημάτων του από τον ίδιο μέσω της ψυχαναλυτικής θεραπείας και η απόκτηση συνειδητότητάς τους δρα θεραπευτικά στο νευρωτισμό. Η τωρινή αποτυχία αναμοχλεύει και φέρνει στο φως απωθημένες τραυματικές εμπειρίες της παρελθούσης παιδικής ηλικίας. Β) Ο Adler, μαθητής του Φρόυντ, θεώρησε πρωταρχική τη σημασία του συμπλέγματος κατωτερότητας που αναζωπυρώνει η τραυματική εμπειρία της αποτυχίας. Εδώ η αποτυχούσα κοινωνική φιλοδοξία πρέπει να ενισχυθεί με αναζήτηση νέων τρόπων καταξίωσης και δράσης, ώστε το άτομο να αποφύγει το σύμπλεγμα κατωτερότητας. Γ) Στη σχολή της συμπεριφοράς, βασικές έννοιες είναι η συντελεστική μάθηση με τη θετική ή αρνητική ενίσχυση.

Στα πειράματα με ποντίκια η ανεύρεση του φαγητού στο λαβύρινθο, η αμοιβή δηλαδή, οδηγεί σε διέξοδο από το λαβύρινθο.
Η επιτυχία ενισχύει την αποτελεσματικότητα. Όταν όμως το ποντίκι βρίσκοντας την τροφή του υφίσταται επώδυνο ηλεκτρική εκκένωση, τότε η επιτυχία αναιρείται και εγκαθίστανται νοσηρές συμπεριφορές. Το ίδιο θα μπορούσε να γίνει με τον άνεργο πτυχιούχο που ενώ πετυχαίνει το στόχο, μπαίνει σε αδιέξοδο. Έτσι η ανεργία του πτυχιούχου μεταφράζεται σε επιβολή τιμωρίας και η κοινωνική εχθρότητα οδηγεί σε αντίδραση στην ψυχή του νέου.
Στην ψυχοκοινωνική θεώρηση της αποτυχίας, η αναγνώριση του ατόμου στην κοινωνία (Das in der Welt Sein) αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την ισορροπία του. Η περιθωριοποίηση, ο στιγματισμός του και η απαξίωση μέσω της αποτυχίας βυθίζει τον έφηβο σε υπαρξιακό κενό, απελπισία, απόρριψη, επιθετικότητα και κατάθλιψη. Η αναζήτηση κοινωνικού ρόλου από τον έφηβο είναι αποδεδειγμένη. Ήδη η μυθολογία με τους άθλους του Ηρακλή, τις δοκιμασίες ενηλικίωσης του παραμυθιού και οι δοκιμασίες για να γίνει ο έφηβος πολεμιστής στη φυλή το αποδεικνύουν. Η τιμή, ο κώδικας συμπεριφοράς στις συμμορίες ανηλίκων, τα ομοιόμορφα κασκόλ των χούλιγκαν, η μύηση στα ναρκωτικά από παρεξηγημένη επίδειξη φιλίας, πίστης και γενναιότητας, παίζουν μεγάλο ρόλο στη συμπεριφορά των νέων. Η αποτυχία οδηγεί σε απόρριψη από την ομάδα, εμπειρία δυσβάσταχτη για το νέο που έχει υποκαταστήσει μια εν πολλοίς ανύπαρκτη οικογένεια με την ομάδα. Η απομόνωση και η μοναξιά ακολουθούν την αποτυχία ένταξης. Στις σατανιστικές ομάδες γίνεται αξιοποίηση αυτής της παθολογίας. Αυτονόητο είναι ότι η ένταξη των αποτυχόντων σε υγιείς κοινωνικά ομάδες αποτρέπουν την επικινδυνότητα αυτού του είδους. Ο έφηβος ενθαρρύνεται με συντροφικότητα να ξαναδοκιμάσει και να επαναπροσανατολιστεί. Η επαφή του με ομοιοπαθείς τον βοηθά.