Τι αναφέρουν και τι καταγράφουν εκθέσεις για την κατάσταση των Ρομά στην Ελλάδα. Πώς περιγράφουν τις συνθήκες διαβίωσής τους. Τι έχει γίνει αλλά και τι πρόκειται να γίνει στο μέλλον. Τελικά είναι η ελληνική κοινωνία ανεκτική απέναντι σε αυτή την κοινωνική μειοψηφία με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και συνήθειες, που όμως σε καμμία περίπτωση δε θα πρέπει να αποκλείεται από κάθε δραστηριότητα και κατοχύρωση δικαιωμάτων;

Συνεχίζονται ασταμάτητα οι διακρίσεις και η άνιση μεταχείριση της κοινωνικής ευπαθούς ομάδας των Τσιγγάνων στην Ελλάδα. Την ίδια στιγμή που πληθαίνουν οι κινήσεις πολιτών που σέβονται τις συνήθειες, τα ήθη και έθιμά τους, την ίδια στιγμή προβλήματα στη στέγαση, την εκπαίδευση, και γενικότερα στην κοινωνική ενσωμάτωση, κάνουν αφόρητη τη ζωή τους σε ένα κράτος που τους κρατά ως τώρα σε απομόνωση, γιατί απλά δεν τους αποδέχεται και δεν τους συμπεριφέρεται ως ισότιμους Έλληνες, που έχουν τα ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις με όλους τους άλλους. Οι Ρομά θεωρούνται η πολυπληθέστερη αλλά ταυτόχρονα και πιο αδικημένη κοινωνική ομάδα στην Ευρώπη. Από το μακρινό παρελθόν και ένεκα κάποιων ιδιαιτεροτήτων τους, κρατούνται τεχνηέντως στο περιθώριο και δεν απολαμβάνουν τα δικαιώματα που ισχύουν για τον υπόλοιπο κόσμο. Στη χώρα μας το πρόβλημα είναι ιδιαίτερα οξυμμένο από παλιά, και συνεχίζει να συντηρείται ασταμάτητα. Έχουν βέβαια καταβληθεί κάποιες προσπάθειες για την κοινωνική τους ενσωμάτωση, όμως ωχριούν μπροστά στα πραγματικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν.

Εσκεμμένα στο περιθώριο
Έτσι οι Ρομά εξακολουθούν να πέφτουν θύματα διακριτικής μεταχείρισης από το ελληνικό κράτος, αλλά και από τους ίδιους τους πολίτες. Η ευπαθής αυτή κοινωνική ομάδα δεν αποτελείται από «κακοποιούς και κλέφτες», αλλά από ανθρώπους που ένεκα της σχεδόν ανύπαρκτης κρατικής μέριμνας, παραμένουν αξιωματικά στο περιθώριο, με μοιραίες πολλές φορές συνέπειες, την αύξηση της παραβατικότητας ή την τυχόν εμπλοκή τους σε περιπτώσεις διακίνησης ναρκωτικών. Τα πολύ μεγάλα προβλήματα που αντιμετωπίζουν άρχισαν να δημοσιοποιούνται μόλις πριν από μερικά χρόνια και να βγαίνουν στην επιφάνεια. Στην Ελλάδα, οι Ρομά ανέρχονται σε περίπου 250.000 - 350.000. Η πλειονότητά τους είναι στο θρήσκευμα χριστιανοί ορθόδοξοι, και μιλούν τη γλώσσα «βλάχουρα Ρομά». Οι Τσιγγάνοι που έχουν καταφέρει να ενσωματωθούν στοιχειωδώς στην ελληνική κοινωνία και έχουν κάποιο οικονομικό επίπεδο, γίνονται πολύ συχνά αντικείμενο διακρίσεων, λόγω καταγωγής, στην εμπλοκή τους με τις κρατικές υπηρεσίες. Οι «σκηνίτες», που δεν μπόρεσαν να στεριώσουν πουθενά και περιφέρονται από περιοχή σε περιοχή, απλά δεν υπάρχουν για το επίσημο κράτος.
Η Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου αναφέρει πολλά περιστατικά από τα οποία συνάγεται ότι ειδικά η περιθωριοποίηση των σκηνιτών (και όχι οι υποτιθέμενες «παραδόσεις» και «έθιμά τους») είναι αυτή που απαγορεύει τον εξανθρωπισμό του καθημερινού τους βίου, οδηγώντας τους σε παραβατικές συμπεριφορές για λόγους επιβίωσης και μόνο. Η μη συμπερίληψή τους ως συμπαγή κοινωνική ομάδα στην εκπαίδευση, την παιδεία, οι ανύπαρκτες σχεδόν ευκαιρίες επιμόρφωσής τους αλλά και η σταθερή άρνηση του κράτους να τους παράσχει τα στοιχειώδη δικαιώματα επιβίωσης, όπως στέγη και εργασία, έχει αναγκάσει αυτή την κοινωνική ομάδα να ζει σε συνθήκες τριτοκοσμικές, σε μια κατά τα άλλα «δημοκρατική» χώρα. Συχνή είναι η σύνδεση των Τσιγγάνων με τον αναλφαβητισμό και την παραβατικότητα που δήθεν, λένε, αποτελεί μέρος της παραδοσιακής ιστορικής τους συμπεριφοράς. Κοινώς, λένε, οι Τσιγγάνοι είναι «κλέφτες, απατεώνες, μικροκομπιναδόροι και αγράμματοι». Η ακραία αυτή ρατσιστική θεώρηση για την εν λόγω ευπαθή κοινωνική ομάδα, την αναγκάζει να ζει στο περιθώριο, στερούμενη των βασικών αγαθών.

Ζωή στα σκουπίδια
Κύριο κομβικό πρόβλημα των Ρομά είναι το οικιστικό. Σύμφωνα με μελέτη για τις τσιγγάνικες κοινότητες που υιοθέτησαν, εκτός της Πολιτείας, οι οργανώσεις των Τσιγγάνων (ΠΟΣΕΡ) και το διαδημοτικό δίκτυο ΡΟΜ, οι συνθήκες ζωής στους καταυλισμούς είναι άθλια. Ζώντας στα σκουπίδια και χωρίς νερό, φως και τουαλέτες υποφέρουν από διάφορες ασθένειες και γίνονται ο στόχος των άλλων πολιτών. Σε έκθεσή της για την Ελλάδα το 2004, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά του Ρατσισμού και της Μισαλλοδοξίας (European Commission against Racism and Intolerance - ECRI), επεσήμανε τις μεγάλες δυσκολίες των Ρομά στην ενσωμάτωσή τους με την ελληνική κοινωνία, στιγματίζοντας παράλληλα το γεγονός ότι οι γονείς των Ελληνοπαίδων ενίοτε υιοθετούν αρνητική στάση έναντι της παρουσίας των παιδιών των Ρομά στα σχολεία που φοιτούν τα παιδιά τους, σε τέτοιο βαθμό ώστε να πιέζουν τις σχολικές αρχές να μην κάνουν δεκτά στο σχολείο παιδιά Ρομά!
Αυτού του είδους τα φαινόμενα πολλαπλασιάζονται στην Ελλάδα με τον καιρό, παρά τις όποιες κινήσεις αλληλεγγύης, όπως ανέφερα, από ευαισθητοποιημένους ενεργούς πολίτες. Μεγάλες διακρίσεις, με επιχειρήσεις-«σκούπα» υπέστησαν οι Τσιγγάνοι την εποχή των Ολυμπιακών Αγώνων το 2004. Τότε, με πρόσχημα την παρουσίαση όμορφης εικόνας στους ξένους επισκέπτες, οι Ρομά υπέστησαν σοβαρές διώξεις παρά τις διαμαρτυρίες πολλών μη κυβερνητικών οργανώσεων που μπροστά στο Ολυμπιακό «θαύμα» φάνταζαν σταγόνα στον ωκεανό. Είναι γνωστό ότι σε κάθε πολιτισμικό γεγονός, οι Ρομά απουσιάζουν από το προσκήνιο, παρά το γεγονός ότι έχουν να προσφέρουν πολλά από πολιτισμικής άποψης. Παρά το γεγονός ότι έχουν προς τα επίσημα κρατικά όργανα επανειλημμένες συστάσεις και από το Συνήγορο του Πολίτη, κάποια σοβαρά μέτρα δεν έχουν παρθεί.

Ένα «θεσμοθετημένο απαρτχάιντ»!
Η έλλειψη παράλληλα ισχυρής ευαισθητοποίησης στην ελληνική κοινωνία για την τύχη των Ρομά, και η απουσία δυναμικής κοινωνικής πίεσης για την επίλυση των χρόνιων προβλημάτων τους, έχει οδηγήσει στην απομόνωσή τους από την υπόλοιπη κοινωνία. Η Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου προτείνει, μεταξύ άλλων, τη διενέργεια πολεοδομικών βελτιώσεων στις τσιγγάνικες γειτονιές, την παράδοση λυόμενων κατοικιών, την ενοικίαση κατοικιών από τους δήμους και τη δημιουργία χώρων υποδοχής τύπου οργανωμένου κάμπινγκ για τους εποχικά διακινούμενους για εργασιακούς λόγους Ρομά. Σύμφωνα με μια άλλη έκθεση του Ευρωπαϊκού Κέντρου για τα Δικαιώματα των Ρομά (ERRC) και του Ελληνικού Παρατηρητηρίου των Συμφωνιών του Ελσίνκι (ΕΠΣΕ), που παρακολούθησαν από κοντά την εξέλιξη της κατάστασης των Ρομά από το 1997, διαπιστώνεται ότι σημαντικός αριθμός τους ζει σε φυλετικά διαχωρισμένα γκέτο που διαφέρουν σημαντικά από άλλες οικιστικές περιοχές της Ελλάδας. Η έκθεση αναφέρει ότι οι εκτεθειμένοι καταυλισμοί των Ρομά αποτελούν συχνά στόχο καταχρηστικών αστυνομικών επιδρομών, οι οποίες διενεργούνται βάσει ενός φυλετικού στερεοτύπου, που έχουν ως αποτέλεσμα τη βίαιη παραβίαση του οικογενειακού ασύλου αλλά και της ιδιωτικής ζωής πολλών οικογενειών. Η περιθωριοποίηση και περιχαράκωση των Τσιγγάνων σε γκέτο τούς καταδικάζει να παρακολουθούν ειδικά σχολεία-γκέτο, στερώντας τους παντελώς το δικαίωμα στην εκπαίδευση, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και πρόσβαση σε άλλες υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας.
Σύμφωνα πάντα με την παραπάνω έκθεση, η Ελλάδα - παρά τις υποχρεώσεις της απέναντι στο διεθνές δίκαιο - δεν έχει εξετάσει σοβαρά τις περιπτώσεις κακομεταχείρισης Τσιγγάνων από τις αστυνομικές αρχές μετά τις επιδρομές στους καταυλισμούς. Η έκθεση διαπιστώνει ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχει κανένα όργανο για την υλοποίηση της καταπολέμησης των διακρίσεων. Εξαιρούνται ο Συνήγορος του Πολίτη και η Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, που όμως δεν έχουν επίσημα τη δύναμη επιβολής κυρώσεων σε περιπτώσεις παραβιάσεων δικαιωμάτων των Ρομά. Στην Ελλάδα βρίσκεται σε ισχύ η Κοινή Υπουργική Απόφαση του 1983 με τίτλο «Υγειονομική διάταξη για την οργανωμένη εγκατάσταση των πλανόδιων νομάδων», που προάγει το διαχωρισμό και τις πρακτικές περιχαράκωσης των Ρομά σε γκέτο. Η πρόεδρος των Εμπειρογνωμόνων του Συμβουλίου της Ευρώπης για τους Ρομά/Τσιγγάνους, Josephine Verspaget, σε επίσκεψή της πριν από λίγα χρόνια απεκάλεσε ως «θεσμοθετημένο απαρτχάιντ» την εξουσία που διαθέτουν οι δημοτικές αρχές για απομάκρυνση των κοινοτήτων Ρομά. Συγκλονισμένη μετά από επίσκεψη τσιγγάνικου καταυλισμού στον Ασπρόπυργο Αττικής, δήλωνε πως πουθενά αλλού στον κόσμο δεν είχε δει παρόμοιες άθλιες συνθήκες διαβίωσης σε τσιγγάνικο καταυλισμό.
Η έκθεση του Ευρωπαϊκού Κέντρου για τα δικαιώματα των Ρομά και του Ελληνικού Παρατηρητηρίου των Συμφωνιών του Ελσίνκι διαπιστώνει, τέλος, ότι η πιο ακραία περίπτωση του κοινωνικού ρατσισμού είναι οι ανιθαγενείς Ρομά στην Ελλάδα, στους οποίους δε δόθηκε ποτέ η υπηκοότητα.