Με αφορμή την καινούργια αντικαπνιστική πολιτική, που ο αρμόδιος υπουργός τη χαρακτήρισε «επανάσταση», θα ήθελα να γράψω λίγα λόγια για τον καπνό και το κάπνισμα. Δεν είμαι φυσικά αντίθετος με την πλήρη απαγόρευση του καπνίσματος σε κλειστούς χώρους. Οπωσδήποτε το κάπνισμα κάνει κακό, και σ’ αυτόν που καπνίζει και σε όσους κάθονται δίπλα του. Δεν υπήρξα ποτέ μου καπνιστής, αλλά ο πατέρας μου, που κάπνιζε από 16 χρονών, πέθανε από καρκίνο του πνεύμονος πριν την ώρα του. Άλλο είναι όμως το θέμα μου.
Πριν ο Κολόμβος ανακαλύψει κατά λάθος την Αμερική (ο ίδιος ως το τέλος της ζωής του ήταν βέβαιος πως είχε φτάσει με διαφορετικό από τους Πορτογάλους τρόπο στις Ινδίες) ο καπνός, όπως και πολλά άλλα φυτά, αρκετά ζώα και κάποια μικρόβια, ήταν άγνωστα στον Παλαιό Κόσμο. Από τα φυτικά δώρα της Αμερικής τα πιο γνωστά είναι το καλαμπόκι, τα κολοκυθάκια, οι ντομάτες, οι πατάτες, τα φασόλια, τα φραγκόσυκα, το ηλιοτρόπιο, η κόκα και ο καπνός. Από τα ζωικά, κυρίως η γαλοπούλα και από τα μικρόβια η ωχρά σπειροχαίτη.
Τα είδη αυτά όχι μόνο εγκλιματίστηκαν στην Ευρώπη, αλλά δέθηκαν κυριολεκτικά με την οικονομά της και τη ζωή των κατοίκων της. Σε πολλούς ίσως θα φανεί απίστευτο πως η φασολάδα, το εθνικό μας φαΐ κάποτε, ήταν τελείως άγνωστη στους αρχαίους και τους βυζαντινούς προγόνους μας και δε θα μπορούσε κανείς να φανταστεί τη Μάνη χωρίς φραγκοσυκιές. Άσε που ο καπνός είναι βασικό γεωργικό μας προϊόν.
Από τα προμνημονευθέντα «δώρα» του Νέου Κόσμου προς τον Παλιό, εκείνα που διαδόθηκαν αστραπιαία σχεδόν ήταν ο καπνός και η ωχρά σπειροχαίτη. Ο πρώτος Ισπανός που πέθανε από σύφιλη στην Ευρώπη ήταν ο Μαρτίν Αλόνθο Πινθόν, που τον είχε συνοδέψει στο πρώτο ταξίδι του. Προσβλήθηκε στην Κούβα, αρρώστησε βαριά και μόλις γύρισε στο σπίτι του, στο Πάλος, το 1494, πέθανε. Μέσα σε δέκα μόλις χρόνια η φοβερή αρρώστια είχε εξαπλωθεί σε όλη την Ευρώπη. Από την Ισπανία μεταδόθηκε στη Γαλλία και από εκεί στην Ιταλία. Την μεταδώσανε τα γαλλικά στρατεύματα που είχαν εισβάλει στη χώρα και από τότε ονομάστηκε επιστημονικώς μεν morbus gallicus και στη λαϊκή γλώσσα maladia francese, από όπου προέρχεται το δικό μας μαλαφράντζα. Το 1497 η ωχρά σπειροχαίτη έφτασε στην Ελλάδα, το 1499 στη Ρωσία και το 1502 στη μακρινή Κίνα και το 1569 στην απομονωμένη τότε Ιαπωνία!
Ανάλογα γοργή ήταν η διάδοση του καπνού και του καπνίσματος. Και αν μπροστά στο μικρόβιο της σύφιλης οι άνθρωποι τότε ήταν ανίσχυροι, αφού ούτε τα μικρόβια είχαν ακόμα ανακαλύψει, ούτε το προφυλακτικό είχαν εφεύρει, απέναντι στο κάπνισμα (τη «νέα ηδονή» όπως το ονομάζει ο Γκυ ντε Μωπασάν σε ένα διήγημά του) οι κοσμικοί και θρησκευτικοί ηγέτες στάθηκαν απολύτως εχθρικοί και προσπάθησαν με διάφορα μέτρα να το απαγορεύσουν. Υπήρξε Πάπας που αφόρισε τους καπνιστές, σε πολλές χώρες τούς καταδίκαζαν σε φυλάκιση και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία για μικρό διάστημα σημειώθηκαν και θανατικές εκτελέσεις με αφορμή το κάπνισμα.
Το περίεργο είναι πως όλες αυτές οι απαγορεύσεις δεν έγιναν για λόγους υγιεινής και για την προστασία του πληθυσμού, αλλά για… θρησκευτικούς ή άλλους παρόμοιας φύσεως λόγους. Για τους θρησκευόμενους το να βάζει στο στόμα του ένας πιστός ένα αναμμένο αντικείμενο και να βγάζει από τα ρουθούνια ή το στόμα του καπνούς, πράγματα δηλαδή που θύμιζαν την Κόλαση και τις φωτιές της, ήταν απαράδεκτο.
Στην πραγματικότητα όμως, οι λόγοι της αντικαπνιστικής πολιτικής ήταν οικονομικοί. Τις πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα η μοναδική ευρωπαϊκή υπερδύναμη, δηλαδή η Ισπανία, είχε το μονοπώλιο της καλλιέργειας και της εμπορίας του καπνού και αυτό ενοχλούσε τις άλλες δυνάμεις, καθώς μάλιστα ο καπνός δεν ήταν βασικό τρόφιμο ή απαραίτητη πρώτη ύλη. Βέβαια, πολύ γρήγορα η Ισπανία παρήκμασε και έπαψε να είναι υπερδύναμη, χάνοντας μεταξύ πολλών άλλων και το μονοπώλιο του καπνού.
Το περίεργο είναι πως οι ιθαγενείς του Νέου Κόσμου δεν… κάπνιζαν. Στους πρώτους Ισπανούς που έφτασαν στα νησιά της Καραϊβικής και κυρίως στην Κούβα, την Αϊτή και την Τζαμάικα, μεταξύ των πραγμάτων που τράβηξαν την προσοχή τους ήταν το θέαμα των ιθαγενών που καθισμένοι σταυροπόδι γύρω από μια φωτιά, όπου καίγονταν ευωδιάζοντας φύλλα καπνού, να εισπνέουν με καλαμένιους σωλήνες τον καπνό, ενώ γύρω από την ομάδα περιφερόταν ο μάγος της φυλής, κρατώντας μια τεράστια πήλινη πίπα, όπου επίσης καίγονταν ψιλοκομμένα φύλλα καπνού και την οποία κατά καιρούς έφερνε στο στόμα του.
Μόνο που οι ιθαγενείς αναπνέανε μεν με απόλαυση την ευωδία των καιγόμενων καπνόφυλλων, αλλά με τους καλαμένιους σωλήνες τους δεν εισπνέανε καπνό αλλά φυσούσαν αέρα, για να κρατάν αναμμένη τη φωτιά και η «πίπα» του μάγου ήταν στην πραγματικότητα ένα «θυμιατό» και ο ίδιος δεν τραβούσε αλλά φυσούσε. Αυτά όμως δεν τα ψιλολόγησαν οι επιδρομείς, που το μυαλό τους απασχολούσε πού θα βρίσκανε χρυσάφι. Έτσι τους μιμήθηκαν με τον τρόπο τους. Έκοβαν τα φύλλα του καπνού σε ψιλά κομμάτια, τα τύλιγαν σε άλλα (άκοπα) φύλλα, άναβαν την άκρη τους και βάζοντάς τα από την άλλη άκρη στο στόμα τους ρουφούσαν. Κάτι ανάλογο έκαναν με πήλινες και ξύλινες κατόπιν πίπες.

*O Δημήτρης Σαραντάκος γεννήθηκε στη Mυτιλήνη, σπούδασε χημικός μηχανικός και μετά τη συνταξιοδότησή του εκδίδει το σατιρικό περιοδικό «το Φιστίκι» και κάνει τον συγγραφέα. Το τελευταίο (ενδέκατο στη σειρά) βιβλίο του «Οι Αρχαίοι είχαν την πλάκα τους» - Αθήνα 2008 - κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Γνώση».