Τον τελευταίο καιρό έχω μιλήσει με Έλληνες της ηλικίας των 80 περίπου ετών οι οποίοι πέρασαν τα παιδικά τους χρόνια πρόσφυγες στη Γάζα ενώ τη χώρα μας θέριζε η πείνα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Έχω μιλήσει με γιαγιάδες και παππούδες που ήρθαν «από απέναντι» το ‘22. Με Πόντιους που έχουν μέσα τους ακόμα σπασμένες αναμνήσεις των μακρινών τους πατρίδων. Με Έλληνες της διασποράς που δούλεψαν εργάτες στις υψικαμίνους της Γερμανίας και στις αποθήκες σφουγγαριών στο Τάρπον Σπρινγκς. Εκείνοι θυμούνται. Εμείς απλά θυμόμαστε επιλεκτικά. Δυστυχώς, όπως είναι μέσα στη φύση μας, λίγα έχουμε μάθει ως σύνολο και ως λαός από την ιστορία προσφυγιάς και ξενιτεμού των δικών μας ανθρώπων. Μεγαλύτερη απόδειξη αποτελεί το πόσο ανίκανοι σταθήκαμε να αντιμετωπίσουμε το κύμα προσφύγων από τη Μέση Ανατολή με πνεύμα ανθρωπισμού και αλληλεγγύης. Οι Έλληνες πάντα ήταν περιπλανώμενοι, πάντα πρόσφυγες. Έχουμε περάσει πολλές εποχές περιφρονημένοι, όπως κάποτε (και ακόμα) περιφρονήσαμε τους Αλβανούς και τους Βούλγαρους.
Ο Γιουβενάλης σε μια του σάτιρα γράφει χαρακτηριστικά: «Ζωγράφος, γυμναστής, φιλόσοφος, σκουπιδιάρης, εραστής επί μισθώ, γελωτοποιός, μάγειρας, δάσκαλος, ο πεινασμένος Γραικύλος όλα τα κάνει.» Ο πεινασμένος Γραικύλος μόλις πριν λίγες δεκαετίες κατάφερε να γεμίσει το στομάχι του και να σταθεί στα πόδια του. Μόλις έγινε αυτό, απέδειξε πως μπορεί να ακολουθήσει τον «πολιτισμένο» τρόπο του Γιουβενάλη και των μετέπειτα Δυτικών: όταν γεμίσει το στομάχι, αδειάζει το μυαλό και η καρδιά.
Έχουμε μπει στη δεύτερη φάση του προσφυγικού. Οι «λαθρομετανάστες» όπως επίμονα τους αποκαλούμε, εισέρχονται στη χώρα πλέον από τον Έβρο, όπου οι ίδιες σκηνές αναλγησίας των ελληνικών αρχών επαναλαμβάνονται με ακρίβεια. Αυτήν τη φορά οι πρόσφυγες είναι πολύ λιγότεροι, μα περισσότερο υποψιασμένοι. Δεν επιθυμούν να παραμείνουν στη χώρα μας. Έχουμε βγάλει τη φήμη ενός τόπου όπου δεν καλοδέχονται τον ξένο. Από την άλλη, όσοι πρόσφυγες βρίσκονται καιρό στην Ελλάδα, προσπαθούν να κάνουν τις τελευταίες τους προσπάθειες για ένταξη στην κοινωνία ή απλά να βρουν απεγνωσμένα τρόπο να φύγουν οριστικά σε χώρα της Ευρώπης ή ακόμα και να γυρίσουν πίσω. Από το Υπουργείο Εσωτερικών πληρώνουν λεφτά σε κρατικά κανάλια για να βγουν διαφημίσεις που διαλαλούν το πόσο απλό είναι, αν είσαι πρόσφυγας, να γυρίσεις πίσω στη χώρα σου, εφόσον το επιθυμείς. Είναι ένας ωραίος τρόπος να πούμε, «αποτύχαμε να σας περιθάλψουμε αλλά είμαστε ικανότατοι να σας ξαποστείλουμε πίσω στην κόλαση».
Μέσα στη δίνη και την καταστροφολογία της κρίσης, την οποία οι ίδιοι δημιουργήσαμε με τη λαιμαργία και την απουσία κοινωνικής συνείδησης που μας διακρίνει, το προσφυγικό φαντάζει θέμα απολύτως αμελητέο. Σε τέτοιες περιόδους, όμως, οι κοινωνικά αδύναμοι στοχοποιούνται, τα φασιστικά κόμματα σημειώνουν άνοδο στις εκλογές, οι ρατσιστές νέοι μας συνεργάζονται με την αμηχανία και μερικές φορές την ανοησία της Ελληνικής Αστυνομίας και κηρύττουν πόλεμο «στους εχθρούς της καθαρότητας». Η κρίση δεν είναι οικονομική, αλλά πρώτα από όλα κρίση αξιών. Τι θα προκύψει από τις έντονες ζυμώσεις στη μοντέρνα, μετά τους μεγάλους πολέμους, εποχή είναι δύσκολο να πει κανείς. Εύκολο είναι παρ’ όλ’ αυτά να πιστοποιήσουμε πως το σκοτάδι στον ανθρώπινο νου παραμένει το κυρίαρχο συστατικό του στοιχείο. Το σκοτάδι που σβήνει τις μνήμες τις δικής μας, πραγματικής ιστορίας, εκείνης δηλαδή που επιτάσσει μία και μόνη συμπεριφορά. Έχουμε το χρέος να σταθούμε αρωγοί στον πόνο των ανθρώπων που διωκόμενοι περιπλανώνται. Γιατί και εμείς έχουμε περιπλανηθεί και τυραννηθεί πολύ.