ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Παναγιώτης Σκορδάς (επιμέλεια)
Γράμματα - Τέχνες - Πολιτισμός
Εξώφυλλο - ζωγραφική: Χρόνης Μπότσογλου
Εκδόσεις Αιολίδα
σελ. 341

Ακολουθώντας την προτροπή του Οδυσσέα Ελύτη, «Κάνε άλμα πιο γρήγορο από τη φθορά», ο δρ. της Φιλολογίας Παναγιώτης Σκορδάς συγκέντρωσε μέσα σε 344 σελίδες, εργασίες πρωτότυπες για τα Γράμματα, τις Τέχνες, τον Πολιτισμό. Σε συνεργασία με το νέο εκδοτικό οίκο της Μυτιλήνης «Αιολίδα», γνωστό για τις ιδιαίτερα φροντισμένες και ποιοτικές εκδόσεις του, δημιούργησε το «Λεσβιακό Ημερολόγιο 2012», άξιο θαυμασμού, τόσο ώστε όλα τα κείμενα που το απαρτίζουν, από κάθε πλευρά αξιολογότατα, να δυσκολεύουν τον κριτή να αναφερθεί στο κάθε ένα χωριστά, όπως θα άρμοζε, εξ αιτίας του περιορισμένου χώρου που διαθέτει. Παρά ταύτα, πριν σταθώ, από ανάγκη και μόνο από ανάγκη, όπως τονίστηκε ήδη σε κάποια από αυτά, από καρδιάς εκφράζω θερμά συγχαρητήρια τόσο στους συγγραφείς όσο και στον επιμελητή της έκδοσης για τις εξαιρετικές επιλογές του!
Με το πρώτο ξεφύλλισμα του «Ημερολογίου» «μεθούμε», βλέποντας τα τοπία, τα χρώματα, τους ανθρώπους, όπως μεθούσε ο Χρόνης Μπότσογλου όταν τα ζωγράφιζε. Άραγε, γνώριζε ο καλλιτέχνης όταν έφτιαχνε τις ραγισματιές πάνω στους ασβεστωμένους τοίχους ότι ραγίζει και την καρδιά μας; Τι καημούς να ψιθυρίζουν οι Λεύκες όταν πλησιάζει το σκοτάδι; Το γαλάζιο θέλει να τους μαρτυρήσει, όμως το κόκκινο, το πράσινο, το σκούρο γκρι φυλάνε ερμητικά τα μυστικά τους. Κι αυτά τα χρώματα του Φθινοπώρου λαλούν και ιστορούν τα οράματα της φύσης, ενώ το δέντρο το ξερό προλέγει τα μελλούμενα… Ποιο να ‘ναι το μυστήριο που κρύβει το ζωγραφισμένο του Βουνό; «Το βουνό είναι πάντα ίδιο», κι όμως, ποτέ δεν είναι ίδιο. Όταν χαράζει, υμνεί το φως κι όταν ο Ήλιος πέφτει, φυλάει το φως στα σπλάχνα του, την άλλη αυγή να λάμψει…. «Ηλιοβασίλεμα Πέτρας - Άθως», πίνακας τόσο Ελληνικός! Πόσο θα ζήλευαν οι ιμπρεσιονιστές ζωγράφοι που δεν αξιώθηκαν τέτοιο φως! Τέτοιο λευκό, άθροισμα χρωμάτων! Κι αν στο Λεσβιακό Τοπίο συναντήσεις το Βαν Γκογκ με το πλατύγυρο κίτρινο καπέλο προς το δρόμο του Πετριού, μην ξαφνιαστείς που το ‘σκασε από την Arles και περπατά στ’ αχνάρια του Θεόφιλου μέσα στ’ αγκάθια. Πάει να συναντήσει το Χαριλή, το Γιώργο, το Στρατή για να τα πουν και να τα πιουν στο καφενείο. Και πόσα αλήθεια είναι τα κρυμμένα μυστικά στην πλάτη εκείνης της καρέκλας, όπως στην άλλη, στο απέριττο δωμάτιο του Βικέντιου; Όμως η θάλασσα θα τα φανερώσει όλα όταν οι κόκκινες ανταύγειες του Ήλιου την χαϊδέψουν… Κι ας θεωρεί ο Ζωγράφος ότι «η ανοιχτή ζωγραφιά του φανερώνει την τεχνική του και προδίδει τις αδυναμίες του», τη δύναμή του ομολογεί και την ευαισθησία του μορφοποιεί! Εκτός από τους εκπληκτικής ομορφιάς και αισθητικής πίνακες, θα πρέπει κανείς να διαβάσει και τα κείμενα του Χρόνη Μπότσογλου που είναι μικρά αριστουργήματα, όπως η «Εμπειρία του βιωμένου χώρου».

Το 2012, αποτελεί χρονιά σημαντική και ιδιαίτερα φορτισμένη για το νησί, καθώς συμπληρώνονται 100 χρόνια από την απελευθέρωσή του (8 Νοεμβρίου 1912), αν σκεφτεί μάλιστα κανείς ότι χρειάστηκαν 450 χρόνια για να πραγματωθεί. Τούτη τη μνήμη τιμά το «Ημερολόγιο», αρχίζοντας με τον πανηγυρικό για την απελευθέρωση της Λέσβου του Στρατή Τζιμή. «Λόγια Τιμιότητας - πριν εκατό χρόνια στη Λέσβο», η σύντομη προσέγγιση του Στρατή Μολίνου στους δόλιους σχεδιασμούς από την πλευρά των Οθωμανών την εποχή της Εθνικής Απεξάρτησης, πλούσια σε μαρτυρίες γραπτές της εποχής, σε μερικές από τις οποίες θα αναφέρουμε, αρχίζει με το απόσπασμα του Άγγελου Τανάγρα, στρατιωτικού γιατρού του Ναυτικού και αυτόπτη μάρτυρα. «8 Νοεμβρίου 1912. Χθες απέπλευσαν εκ Μούδρου προς κατάληψιν της Λέσβου ο στόλος με την εξής τάξιν πορείας: “Αβέρωφ” επί του οποίου επέβαινεν ο Ναύαρχος Κουντουριώτης, “Ύδρα”, “Σπέτσαι”, “Ψαρά”, “Λέων”, “Κανάρης”, “Πέλοψ”, “Ιέραξ”, “Νίκη”, “Aσπίς” και “Βέλος…”. ... Εις ευτυχής νυκτοφύλαξ, πρώτος διέκρινε περί την 5.30 της πρωίας τα φώτα των πλοίων εις τον ορίζοντα και τρέχων ανήγγειλεν εις τους αναμένοντας την είδησην. Εν τω μεταξύ όλη η παραλία είχε γεμίσει από μαύρον βρυασμόν παραληρούντων εξ ενθουσιασμού πλήθους τρέχοντος με τα δάκρυα στους οφθαλμούς να χαιρετίσει την πολυπόθητον ημέραν της ελευθερίας, την οποίαν τόσαι και τόσαι γενεαί ωνειρεύθησαν και επερίμεναν, χωρίς να ευτυχήσουν να την ιδούν.» […]
Από τα «Παλιά τεφτέρια» του Στράτη Μυριβήλη επιλέγει τούτο το απόσπασμα: «… άκουσα έναν ηλικιωμένον έφεδρον ανθυπασπιστή απ’ το αντικρυνό τραπέζι να μιλά για κάποιο τοιχοκολλημένο επίσημο ανακοινωθέν που ανάγγελνε την κατάληψη της Μυτιλήνης. Δεν ξέρω τι αισθάνθηκα εκείνη τη στιγμή. Ήταν ένα πράγμα που δεν είχα τολμήσει να σκεφτώ έως τώρα … Μια παρέα φαντάρων από την Παλαιάν Ελλάδα με τριγύριξε και με παρακάλεσε να τους διαβάσω, γιατί δεν ήξερε γράμματα. Και τους το ξαναδιάβασα και τα μάτια μου έκαιγαν από τον πυρετό. “Καταλάβατε αδέρφια μου; Λευτερώθηκε η Μυτιλήνη, η Μυτιλήνη.”» Στη συνέχεια, ο συγγραφέας αναφέρει ότι ο Κωνσταντίνος Μελάς, αδελφός του μακεδονομάχου Παύλου Μελά, πρώτος στρατιωτικός διοικητής της Μυτιλήνης, αλληλογραφεί με την κυρία των γραμμάτων Πηνελόπη Δέλτα και της γράφει: «Αγαπητή Κυρία, Πάσχα! Τι συγκινητικό θέαμα όταν την Κυριακή μετά την κατοχή της θαυμασίας Μυτιλήνης, έκαμε την Δοξολογία ο λαμπρός Μητροπολίτης Κύριλλος! Όταν μπήκε στη Μητρόπολη και ανέβηκε στο θρόνο του, άρχισε χωρίς να το περιμένει κανείς, το Χριστός Ανέστη. Λοιπόν: Κυρία μου, έκλαυσα σαν παιδί από συγκίνηση.»

[…]
Δεν παραλείπει, ο συγγραφέας, να εξάρει την ανδρεία, την αυστηρότητα και την άψογη συμπεριφορά των νικητών απέναντι στους ηττημένους, παραθέτοντας τα λόγια του Βελή του Αρχιπελάγους Εκρέμ μπέη: «Αν κ. Πρόεδρε όλοι οι Διοικηταί σας ήσαν ως ο Διοικητής της Μυτιλήνης, είναι ευτυχής η Ελλάς.» Καθώς και του αντισυνταγματάρχη Απολλόδωρου Συρμακέζη, που με στρατιωτικό ιπποτισμό μήνυσε στον αντίπαλό του Αβδούλ Γκανή, Διοικητή των Οθωμανικών Στρατευμάτων: «Ευαρεστηθήτε να πιστεύσητε, ότι αναγνωρίζοντας πλήρως την ανδρείαν μετά της οποίας ο στρατός σας επολέμησε, τόσο εγώ όσον και οι αξιωματικοί, σας σφίγγομεν ειλικρινώς την χείρα την οποίαν μας προτείνετε.»
Και πώς θα μπορούσε να μην παραθέσει το ποίημα του Αργύρη Εφταλιώτη, γνήσιου τέκνου της λεσβιακής γης: «Φωτιά πετούν τα μάτια σας, φωτιά που χώρες καίνε / Φωτιά που σκιάζει τους εχθρούς και που θαρρύνει φίλους / Κι απλώσατε της Λευτεριάς την πρασινάδα πάλι / Στα ξεραμένα μας βουνά, τους μαραμένους κάμπους.» Για να κλείσει την εργασία του λέγοντας: «Κι έτσι σήμερα, εκατό χρόνια μετά, σημαδιακή πραγματικά χρονολογία, είμαστε περήφανοι που έχουμε την άνεση ν’ αναφερόμαστε στη μνήμη εκείνων που μας εξασφάλισαν την ελευθερία μας. […]
Το «Ημερολόγιο» εμπλουτίζεται στο κεφάλαιο «Ιστορία» με τις εξαιρετικά ενδιαφέρουσες μελέτες του Γεωργίου Παπαπαναγιώτου «Η απελευθέρωση των νησιών του ΒΑ Αιγαίου 1912 - 1913», του Άρη Κυριαζή «Η Αχερώνη του Αχερώνα και οι Καλληνείς των Καλλιστείων», του Ακίνδυνου Παλαιολόγου «Ο Ιεράρχης Διονύσιος Μηνάς 1879 - 1951» και του Στρατή Μπαλάσκα «Όταν η κατεδάφιση ενός αρχοντόσπιτου αποκαλύπτει…».
Στο κεφάλαιο «Δοκίμιο», ένα πυκνό λογοτεχνικό κείμενο, πραγματικός ύμνος για την πόλη της Μυτιλήνης, μας χαρίζει ο Γιάννης Κωνσταντέλλης με την εργασία του «Μυτιλήνη: Μια πόλη στη λογοτεχνία». Άκρως ενδιαφέρουσα η μελέτη του Αθανασίου Καλαμάτα «Νεοελληνικός διαφωτισμός και Ορθόδοξη Εκκλησία». Στο κεφάλαιο «Μουσική παράδοση», ο Δημήτρης Κοφτερός μάς γνωρίζει ένα σπουδαίο Λέσβιο σαντουριέρη, το Γιώργο Χατζέλλη, και ο Φώτης Βασίλογλου τους παραδοσιακούς οργανοπαίχτες στο Μεσότοπο του 20ού αιώνα. Με την εμπεριστατωμένη εργασία του «Συμβολή στη Λεσβιακή Βιβλιογραφία. Οι εκδόσεις των ετών 2009 - 2010», ο Παναγιώτης Σκορδάς «συμβάλλει» τα μέγιστα στην προβολή και την ανάδειξη της Λεσβιακής Γραμματολογίας, ενώ ο Κώστας Μίσσιος, αναφερόμενος στο Γιάννη Κοντή και στο «Λεσβιακό Πολύπτυχό» του, σκιαγραφεί την προσωπικότητα και τις δραστηριότητες του συγγραφέα.

Αφήσαμε στο τέλος τη θαυμάσια μελέτη της Ανθούλας Δανιήλ «Οδυσσέας Ελύτης, Σταγόνες φως μες στο σκοτάδι», για να κλείσουμε τούτη την αναφορά μας στο «Λεσβιακό Ημερολόγιο» με μία επέτειο που μόλις έληξε: Τα 100 χρόνια από τη γέννηση του ποιητή μας Οδυσσέα Ελύτη, το έργο του οποίου θα μείνει στους Έλληνες «κτήμα ες αεί», κατά την έκφραση του Θουκυδίδη. Μετά τη Μικρασιατική τραγωδία, οι Έλληνες θρηνούν πάνω από τα ερείπια με καταρρακωμένη την περηφάνεια τους. Αυτό κεντρίζει τον Ποιητή και η Ελλάδα βρίσκει το «Δάντη» της. Η συγγραφέας παρακολουθεί τον Οδυσσέα Ελύτη να οραματίζεται το φως του μέλλοντος, ενώ στέκει ανάμεσα στο ένδοξο παρελθόν και στο σκοτεινό παρόν. Να επικαλείται τον Ήλιο, σύμβολο ηθικό, μυστηριακό και αποκαλυπτικό της παρουσίας του Θεού. «Να ψηλαφεί το φως με τα δάχτυλά του, να παρατηρεί τις παραλλαγές του πάνω στα νερά, στα βότσαλα, στα φύλλα, στα βαρκάκια, στα κορίτσια, στα εκκλησάκια τα οποία αναδεικνύονται σε συστατικά ενός παραδείσου με ελληνική ιθαγένεια.» Στο πρόσωπο Κόρης, ο Ποιητής, οραματίζεται την Ελλάδα να αναδύεται από την έλξη του φωτός μέσα από τα νερά ωσάν την Αφροδίτη. Όπως ο Ελύτης βυθίζεται στις ρίζες του χρόνου των Θεών, του Ηράκλειτου, του Ομήρου, της Σαπφούς, του Ρωμανού του Μελωδού, του Κάλβου και του Σολωμού, έτσι και η συγγραφέας βυθίζει τον αναγνώστη για να δει τον Ποιητή του να ανασύρει το όνειρό του στο άπειρο του ουρανού, να ξαναβρίσκει την Ελλάδα, τους μύθους και τους θρύλους και να φανερώνει την αλήθεια και την ομορφιά. Να μεταδίδει τη χαρά της δόξας της και την πληγή των παθών της και να εκπληρώνει την ιερή αποστολή του, απαγκιστρώνοντας τη χώρα του από το άχθος και προσβλέποντας στην αέναη αναγέννηση. «Ό,τι αγαπώ γεννιέται αδιάκοπα / Ό,τι αγαπώ βρίσκεται στην αρχή του πάντα». Με τους στίχους του ερμηνεύει το σχήμα του νησιού, δημιουργώντας ένα διπλό σταυρό, σταυρό αγιότητας και μαρτυρίου, μαρτυρίου που θα σηκώσει ο Ποιητής για να ρίξει φως στο σκοτάδι και να δημιουργήσει τη δικιά του ποιητική, ομοούσια και αδιαίρετη αγία τριάδα. «Βότσαλο - Συκιά - Ρόδι και Κούρος - Ηνίοχος - Αθηνά». Τι δύναμη που έχει η λέξη στα ποιήματά του! «Κομμάτια πέτρες τα λόγια των θεών / κομμάτια πέτρες τ’ αποσπάσματα του Ηράκλειτου». Κομμάτια πέτρες κι ο δικός του λόγος, θα προσθέταμε, μετατρέπει σε «ορατό το αόρατο, αισθητό το νοούμενο, πραγματικό το μη πραγματικό» κι ακόμα μεταμορφώνει τον «αγνώστου πατρός» θάνατο σε ανεμοκύκλιστο, αφού η ποίηση έχει την τελευταία λέξη. Αντιστέκεται σε κάθε μορφή θανάτου, με όπλο το φως και με τη φούχτα του γεμάτη ελπίδα.
«Όπου και να σας βρίσκει το κακό, αδελφοί, / όπου και να θολώνει ο νους σας, / μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό / και μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη». Και συμπληρώνει η Ανθούλα Δανιήλ: «και μνημονεύετε Οδυσσέα Ελύτη». Ολοκληρώνοντας τη μελέτη της, θα πει: «Στους σκοτεινούς καιρούς που και πάλι βρεθήκαμε, η προσευχή του, πενήντα χρόνια μετά τη σύνθεσή της, διατηρεί δραματικά την επικαιρότητά της:
«Της δικαιοσύνης Ήλιε νοητέ / και μυρσίνη εσύ δοξαστική / Μη παρακαλώ σας μη / λησμονάτε τη χώρα μου!

(Δημοσιεύτηκε στο ιστολόγιο «Παραθέματα Λόγου» - www.parathemata.com)

Μαρία Κοτοπούλη
συγγραφέας