Ο Χρήστος Ροζάκης είναι πρώην υφυπουργός Εξωτερικών, σήμερα Α΄ αντιπρόεδρος στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, στο Στρασβούργο, αλλά και καθηγητής Διεθνούς Δικαίου στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης, του Πανεπιστημίου Αθηνών. Τον συναντήσαμε στη Μυτιλήνη, όπου βρέθηκε στα τέλη Απριλίου για μία διάλεξη, στα πλαίσια του νέου Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών του Τμήματος Κοινωνιολογίας, με αντικείμενο «Ευρωπαϊκές Κοινωνίες & Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση» και μας μίλησε για την Ευρώπη τού σήμερα, το ρόλο της Ελλάδας, τις πρόσφατες εξελίξεις με την Άγκυρα, το ζήτημα των προσφύγων, αλλά και το ρόλο της εξωτερικής πολιτικής για τα νησιά.


Κύριε Ροζάκη, σε ομιλία σας, στις αρχές Απριλίου, στην ετήσια εκδήλωση του Ομίλου Προβληματισμού για τον Εκσυγχρονισμό της Κοινωνίας μας (ΟΠΕΚ), με θέμα «Με το βλέμμα στο μέλλον», αναφέρατε ότι «η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ο μόνος πόλος του διεθνούς συστήματος που υποχωρεί». Για ποιο λόγο θεωρείτε ότι ισχύει κάτι τέτοιο, τι έχει συμβάλει σε αυτό και σε τι μπορεί να οδηγήσει;
«Θεωρώ ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση “υποχωρεί”, διότι, ουσιαστικά, ενώ ο βασικός στόχος της, όπως είχε προβλεφθεί από τους προπάτορες της Ευρώπης και όπως είχε αρχίσει να διαμορφώνεται από τη δεκαετία του ‘50 ως σήμερα, είχε ως “ορίζοντα” την πολιτική ενοποίηση - χαρακτηριζόμενη από πολλούς ως “εμβάθυνση”, που ουσιαστικά σημαίνει μείωση της κυριαρχίας των κρατών και μεταφορά της στην ίδια την Ε.Ε. -, η ενοποίηση αυτή έχει υποστεί μια καθίζηση τα τελευταία χρόνια, λόγω της μαζικής διεύρυνσης, της ένταξης 12 νέων κρατών σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα, κάτι το οποίο δεν έχει γίνει ποτέ στην ιστορία της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Η διεύρυνση αυτή αφορά, μάλιστα, κράτη, τα οποία, στο μεγαλύτερο ποσοστό τους, ήταν ανέτοιμα να ενταχθούν στην Ε.Ε. από πλευράς οργανικής, θεσμικής κ.λπ., αλλά κυρίως κράτη τα οποία, λόγω του ότι πρόσφατα απέκτησαν την ανεξαρτησία τους απέναντι στη Σοβιετική Ένωση της εποχής, στην οποία ήταν πολιτικά υπαγμένα, είναι δύσκολο να δεχθούν τη λογική της παραχώρησης της κυριαρχίας. Στη σημερινή φάση, λοιπόν, η Ευρώπη αδυνατεί να παίξει σοβαρό πολιτικό ρόλο, διότι δε διαθέτει την πολιτική ισχύ, τα όργανα για να το πραγματοποιήσει και τη συναίνεση του συνόλου των κρατών-μελών, αφού πολλά είναι επιφυλακτικά ως προς τη διαμόρφωση μίας κοινής πολιτικής. Η Ευρώπη, έτσι, έχει εξασθενήσει, διαθέτοντας σήμερα χαρακτήρα κυρίως μίας “κοινής αγοράς”, παρά μίας Ευρώπης “πολιτικής”, που θα μπορεί να έχει τη δική της αυθυπόστατη παρουσία στα διεθνή πράγματα.»

Ποιες είναι οι αναγκαιότητες προκειμένου να φύγει η Ευρώπη από αυτό το αδιέξοδο και ποιος μπορεί να είναι ο ρόλος της Ελλάδας;
«Από το αδιέξοδο αυτό θα μπορούσε η Ευρώπη να φύγει, με την τελική θέση σε ισχύ της Συνθήκης της Λισσαβόνας, η οποία αποτελεί, κατά τη γνώμη μου, ένα απαραίτητο βήμα προκειμένου να δημιουργηθούν ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά της πολιτικής της. Αφού γίνει αυτό, πρέπει να υπάρξουν και άλλες προωθημένες πολιτικές, κυρίως στους χώρους της οικονομίας, της εξωτερικής πολιτικής και της άμυνας, οι οποίες να διαμορφωθούν με βάση, όχι αναγκαία το σύνολο των κρατών, αλλά εκείνων των κρατών που είναι διαθέσιμα, έτοιμα και ικανά να φέρουν εις πέρας τις συγκεκριμένες πολιτικές. Μια τέτοια εξέλιξη, αυτό που ονομάζουμε συνήθως “Ευρώπη πολλαπλών ταχυτήτων” ή “Ευρώπη διαφορετικής γεωμετρίας”, θα μπορούσε να δώσει μια καινούργια ώθηση στην πολιτική Ευρώπη και, παράλληλα, να εξωθήσει και τις διστακτικότερες χώρες να επιταχύνουν τους ρυθμούς ολοκλήρωσης, διεισδύοντας και οι ίδιες, βασιζόμενες στις πρώτες, ως ένα είδος “φάρου”.

«Η Ελλάδα να πρωτοπορήσει…»
»Νομίζω ότι η Ελλάδα έχει κάθε συμφέρον να αποτελεί πρωτοπορία στην Ευρώπη, να υποστηρίζει με πολύ σοβαρό και συγκεκριμένο τρόπο το προχώρημα της πολιτικής Ευρώπης. Και αυτό, γιατί η Ελλάδα είναι μια μικρή χώρα που αντιμετωπίζει διεθνή προβλήματα, τα οποία μόνο με αυτόν τον τρόπο μπορούν να αντιμετωπιστούν και όχι μέσα από τη μοναξιά και την αυτοτέλειά της. Ως εκ τούτου και δεδομένου ότι έχει το καλό προηγούμενο της συμμετοχής της στο “σκληρό πυρήνα” της ΟΝΕ, θα μπορούσε μέσα από αυτήν τη λογική να διεκδικήσει μια θέση στην πρώτη σειρά των κρατών, που θα προχωρήσουν την Ευρώπη σε ένα ανώτερο πολιτικά επίπεδο.»
Πιστεύετε, δηλαδή, ότι η Ελλάδα είναι ώριμη και σε θέση να αφομοιώσει τις ευρωπαϊκές πολιτικές και να διαδραματίσει, στη συνέχεια, τέτοιο ρόλο;
«Θεωρώ ότι είναι σε θέση να το κάνει, με την προϋπόθεση ότι θα ξεπεραστούν ορισμένες αδυναμίες που υπάρχουν σήμερα, όπως η οικονομική κρίση, η οποία έχει επίπτωση και στη διεθνή δραστηριότητά της. Δεν αρκεί απλά να δηλώσει ότι θέλει να μετάσχει στη διαμόρφωση των οποιωνδήποτε πολιτικών, θα πρέπει να είναι έτοιμη να υποστεί και τις όποιες συνέπειες θα υπάρξουν. Για παράδειγμα, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι, στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής, αυτή θα διαμορφώνεται από κοινού και θα πρέπει να γίνονται συμβιβασμοί, με την έννοια της λήψης θέσεων που ενδεχομένως η Ελλάδα να μην υποστήριζε εάν ήταν μόνη της. Η κοινή εξωτερική πολιτική θα επιδιώκει αφενός την όσο δυνατόν μεγαλύτερη διείσδυση της Ευρώπης στον εξωτερικό χώρο, όπου δε βλέπω να υπάρχουν συγκρούσεις σε σχέση με νοοτροπίες που μπορεί να υπάρχουν στην Ελλάδα, παράλληλα δε, είμαι βέβαιος ότι θα προσπαθήσει, χώρους που προς το παρόν είναι ασταθείς, όπως τα Βαλκάνια, να τους προσεταιρίσει στον ευρωπαϊκό κύκλο. Ο ρόλος της Ελλάδας θα μπορούσε να είναι η διαμόρφωση μιας συνεχούς βαλκανικής πολιτικής, με ενεργητικό τρόπο, που θα στοχεύει αφενός στη βελτίωση των σχέσεών της με τις γειτονικές χώρες, αφετέρου θα βοηθήσει την Ευρώπη, ως θετικός πλέον παράγοντας στην περιοχή, να αναπτύξει μεγαλύτερη επιρροή σε ένα χώρο στον οποίο δεν έχει κατορθώσει η Ευρώπη απόλυτα να διεισδύσει.»

Για τα Ελληνοτουρκικά
Πώς κρίνετε την πολιτική της Ελλάδας στο θέμα της ένταξης της Τουρκίας στην Ε.Ε.;
«Θα έλεγα ότι η πολιτική που έχει ακολουθηθεί τα τελευταία χρόνια, σε σχέση με την υποστήριξη της ένταξης της Τουρκίας στην Ε.Ε., δεν πρέπει να τροποποιηθεί. Μπορεί αυτήν τη στιγμή η Τουρκία να μην ανταποκρίνεται στις ανάγκες ταχείας ανάπτυξης, που θα την οδηγούσε στην ένταξή της ή να υπάρχουν αντιρρήσεις για την ένταξη αυτή από διάφορες πλευρές, ωστόσο οι διαπραγματεύσεις συνεχίζονται, έστω και με αργούς ρυθμούς και δε θα είμαστε εμείς αυτοί που θα πούμε να διακοπούν, αφού δεν έχουμε κανένα συμφέρον προς αυτή την κατεύθυνση. Επιπλέον, όλοι όσοι αυτήν τη στιγμή υποστηρίζουν τη μη ένταξη της Τουρκίας, λειτουργούν συγκυριακά, θεωρώντας ότι δεν μπορεί να ενταχθεί επειδή το σημερινό κλίμα δεν το επιτρέπει. Ωστόσο, σε ορισμένα χρόνια, οι συνθήκες θα έχουν αλλάξει και δεν μπορούμε να σπεύσουμε με τις σημερινές συνθήκες να αποτρέψουμε την ένταξη της Τουρκίας στην Ε.Ε., αφού θα επρόκειτο για μία παρακινδυνευμένη πολιτικά κίνηση, που θα καταφέρει απλά να δυσχεράνει τις σχέσεις μας με τη γειτονική χώρα.»

Ποια είναι η άποψή σας για τις πρόσφατες ενέργειες της Άγκυρας στο Αιγαίο, με τις πτήσεις τουρκικών αεροσκαφών πάνω από το Αγαθονήσι, το Φαρμακονήσι και τους Φούρνους; Θεωρείτε ότι επανερχόμαστε σε προηγούμενες περιόδους έντονης ελληνοτουρκικής διένεξης;
«Δε θεωρώ ότι ισχύει κάτι τέτοιο. Η Τουρκία παραδοσιακά, επιδιώκει να “παρουσιάζει” τη θέση της γύρω από τις διεκδικήσεις της, με αυτόν τον τρόπο. Δεν είναι κάτι που έγινε εχθές και δεν πρόκειται, δυστυχώς, να σταματήσει αύριο. Εκείνο που μπορώ να πω είναι ότι αυτό που πρέπει να κάνει η Ελλάδα είναι να ξαναβάλει μπροστά τη διαδικασία επίλυσης των προβλημάτων, που την έχει παραμελήσει εδώ και χρόνια, με έντονους ρυθμούς και με συγκεκριμένες προτάσεις, διότι η Τουρκία είναι ένα πολυσήμαντο πολιτικό σκηνικό και όχι μια απλή κυβέρνηση, με δυνάμεις που λειτουργούν με σχετική αυτονομία στην άσκηση εξουσίας. Θα πρέπει να προσπαθήσουμε για την επίλυση των προβλημάτων, γιατί όσο αυτά δε λύνονται οι κύκλοι εκείνοι της Τουρκίας που θέλουν τη διατήρηση αυτών των διεκδικήσεων, θα προσθέτουν συνεχώς προβλήματα στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, όχι μόνο για να δείχνουν ότι υπάρχουν νέα προβλήματα, αλλά και για να πιέζουν την Ελλάδα να επιλύσει τα ήδη υπάρχοντα. Όσο εμείς διστάζουμε να τα επιλύσουμε, με ορισμένες γενναίες αποφάσεις που πρέπει να πάρουμε, τόσο οι κύκλοι αυτοί θα προσπαθούν να τονίζουν την ύπαρξή τους και ενδεχομένως να προσθέτουν και καινούργια ζητήματα.»

Να επιλυθούν τα προβλήματα με τη συμβολή και της Ευρώπης;
«Δεν πιστεύω ότι αυτήν τη στιγμή η Ευρώπη έχει τη δύναμη να ασκήσει την πολιτική που άσκησε, λόγου χάρη, στις αποφάσεις του Ελσίνκι, το 1999. Μιλάμε για μια διαφορετική Ευρώπη, η οποία δεν έχει την πολιτική ομοφωνία που είχε στο παρελθόν. Νομίζω ότι βρισκόμαστε σε μία περίοδο που θα πρέπει να πάρουμε πλέον εμείς, αποκλειστικά, στα χέρια μας την ευθύνη της επίλυσης του προβλήματος. Η Ευρώπη θα έρθει, ενδεχομένως, αρωγός στην προσπάθεια, αλλά μόνο εάν αντιληφθεί ότι έχουμε φτάσει σε πολύ υψηλό επίπεδο συνεννόησης. Εκεί θα μπορεί να βοηθήσει, αλλά όχι να προσδιορίσει από τα πριν συμπεριφορές που θα συμβάλουν στην επίλυση των προβλημάτων.»

Για την εξωτερική πολιτική
Πώς κρίνετε τη σημερινή εθνική εξωτερική πολιτική; Στην ομιλία σας στον ΟΠΕΚ, μιλήσατε για «απουσία πρωτοβουλιών», αλλά και για «εσωστρέφεια» και «αμυντικότητα», που θα πρέπει να αρθούν. Μπορεί να ισχύσει αυτό και για περιοχές με ιδιαιτερότητες, όπως τα νησιά;
«Αυτό που τόνισα στην ομιλία και το πιστεύω, είναι πως ήρθε ο καιρός να φύγουμε από μια φοβική προσέγγιση των διεθνών πραγμάτων, σύμφωνα με την οποία από παντού παρουσιάζονται εχθροί που θα πρέπει να καταπολεμήσουμε, και να αναπτύξουμε μια πολύ πιο ευέλικτη και εκτεταμένη εξωτερική πολιτική, η οποία θα είναι κυρίως ενεργητική, θα παρέχει δηλαδή, στους χώρους που μας αφορούν, μία ενεργητική σειρά προτάσεων, θέσεων, απόψεων, που θα αποσκοπούν κάπου συγκεκριμένα. Οι προτάσεις αυτές θα πρέπει να βρουν συμμάχους που θα τις συμμεριστούν. Μέσα από αυτήν τη λογική να προσπαθήσουμε να βγούμε από το αδιέξοδο. Το θέμα είναι τι άποψη έχουμε για την Ευρώπη και αν θέλουμε πραγματικά την εμβάθυνση. Δεν αρκεί να λέμε απλά ότι είμαστε “Ευρωπαίοι”, πρέπει να αναπτύσσουμε πολιτικές, όπως άλλωστε κάνουν και χώρες πολύ μικρότερες από εμάς - όπως το Λουξεμβούργο -, που παίρνουν πρωτοβουλίες.
Μέσα στο θετικό χαρακτήρα των προτάσεων που αναφέρω είναι και οι πρωτοβουλίες για την επίλυση των προβλημάτων. Στη δική μας περίπτωση, η προσπάθεια να ξαναγυρίσουμε σε έναν πολύ σοβαρό διάλογο με την Τουρκία, ώστε να λύσουμε τα μεταξύ μας προβλήματα. Φυσικά, χρειάζεται η πολιτική βούληση εκείνη, που θα μπορεί να προχωρήσει σε ουσιαστικές συζητήσεις, με τη χρήση και διεθνών οργάνων. Όσον αφορά τα νησιά, δεν αναπτύσσουμε μία τοπική, αλλά μία συνολική εξωτερική πολιτική, η οποία θα έχει επιπτώσεις θετικές στα νησιά μας, εφόσον οδηγήσει σε λύσεις. Καμμία πολιτική πρότασή μας και καμμία πολιτική διαπραγματευτική μας θέση δεν μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τα υπαρκτά δικαιώματα των νησιών να αποτελούν και να συνεχίσουν να αποτελούν τμήμα της Ελλάδας και να απολαμβάνουν ορισμένα δικαιώματα στις θαλάσσιες περιοχές γύρω τους· κάτι τέτοιο είναι δεδομένο. Εκείνο που δεν είναι δεδομένο είναι ότι τα δικαιώματα αυτά καλό είναι να τα κάνουμε σαφή, όχι μόνο με μονομερείς δηλώσεις προς πάντες ενδιαφερόμενους, αλλά να ενεργοποιήσουμε μια διαδικασία η οποία θα καταστήσει σαφές τι ακριβώς ζητούμε και σε τι ακριβώς μπορούμε να συμβιβαστούμε, σε ορισμένες περιπτώσεις.»

Για το πολιτικό άσυλο
Η Ελλάδα έχει κατακριθεί για τη συμπεριφορά της στους αιτούντες πολιτικό άσυλο. Ως αντιπροέδρου του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ποια είναι η θέση σας για τη στάση της Ελλάδας στο συγκεκριμένο ζήτημα; Εξάλλου στη Λέσβο, ως νησί γειτνιάζον με τα απέναντι παράλια, είναι κρίσιμο το θέμα της «υποδοχής» και της αντιμετώπισης των μεταναστών και των προσφύγων, που καταφθάνουν εδώ σε καθημερινή σχεδόν βάση, έχοντας να αντιμετωπίσουν τη στάση των λιμενικών αρχών, αλλά και τις άθλιες συνθήκες κράτησης, στο Κέντρο Υποδοχής Μεταναστών της Παγανής.
«Δεν μπορώ να σας απαντήσω γενικά, αφού δεν έχω υπόψη μου υποθέσεις οι οποίες να έχουν ολοκληρωθεί στο σκέλος αυτό από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, με προσφυγές ατόμων που να έχουν ζητήσει προστασία από αυτό. Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου εφαρμόζεται για όλους όσοι βρίσκονται κάτω από τη δικαιοδοσία ενός κράτους. Από τη στιγμή που ένα άτομο, έξω από το έδαφος της συγκεκριμένης χώρας, υποστεί συγκεκριμένη συμπεριφορά που είναι αποτέλεσμα άσκησης εξουσίας από ένα όργανο του συγκεκριμένου κράτους, η Ευρωπαϊκή Σύμβαση εφαρμόζεται προς όφελός τους. Από τη στιγμή που οι ελληνικές αρχές εμπλέκονται σε δραστηριότητες που αφορούν τα συγκεκριμένα άτομα, η σύμβαση ενεργοποιείται. Θεωρητικά, οι πρόσφυγες προστατεύονται μέσα από μία σειρά διατάξεων, που αφορούν την απώλεια της ζωής, την απάνθρωπη μεταχείριση ή τον εξευτελισμό κ.λπ.. Για παράδειγμα, εάν κάποιος αλλοδαπός υποστεί, σε κάποιο συγκεκριμένο κέντρο υποδοχής, μια συμπεριφορά η οποία αντίκειται στην ανθρώπινη μεταχείριση, τότε φυσικά θα μπορούσε να υπάρξει καταδίκη, όπως έχει γίνει με άλλες χώρες για συμπεριφορές που αφορούσαν εγκλεισμό, όπως είναι ο υπερπληθυσμός σε μία φυλακή, που μπορεί να οδηγήσει σε παραβίαση του Άρθρου 3 της Σύμβασης, αφού ορίζεται ως απάνθρωπη συμπεριφορά. Μέσω του Άρθρου 5, που αφορά την ελευθερία και την ασφάλεια του ατόμου, προσδιορίζονται οι συνθήκες κάτω από τις οποίες επιτρέπεται μία κράτηση. Ωστόσο, χωρίς να γνωρίζω συγκεκριμένο περιστατικό, δεν μπορώ να πω κατά πόσο οι συνθήκες κράτησης είναι νόμιμες ή παράνομες. Υπάρχουν, επιπλέον, διατάξεις που απαγορεύουν τη μαζική απέλαση.

Στους αρμόδιους
»Τα άτομα αυτά προστατεύονται, αρκεί να παρουσιασθούν ενώπιον των αρμόδιων οργάνων και να τεκμηριώσουν την ύπαρξη συμπεριφορών και προβλημάτων, που αντίκεινται στα δικαιώματά τους. Σε πολλές χώρες, έχουν αναπτυχθεί ιδιαίτερες προστασίες που λαμβάνουν χώρα με την επιμέλεια και τη φροντίδα διεθνών ή τοπικών Μη Κυβερνητικών Οργανισμών και Οργανώσεων, οι οποίες αναλαμβάνουν να εντοπίζουν τα προβλήματα και τα άτομα που έχουν υποστεί συμπεριφορά που αντίκειται στη Σύμβαση, και να παράσχουν στο Δικαστήριο τις απαραίτητες πληροφορίες, προκειμένου να μπορεί να τεκμηριωθεί μία τέτοια συμπεριφορά. Δε γνωρίζω αν υπάρχουν αντίστοιχες Οργανώσεις στην Ελλάδα και εάν, εφόσον υπάρχουν, έχουν διαπιστώσει την ύπαρξη τέτοιων παραβιάσεων.»

Η παρουσία και ο ρόλος των λιμενικών δυνάμεων, που προβαίνουν σε συλλήψεις, αλλά και της ευρωπαϊκής υπηρεσίας συνοριακής φύλαξης (Frontex) η οποία έχει, πλέον, παρουσία στην περιοχή της Λέσβου, θεωρείτε ότι μπορεί να παραβιάσει τα δικαιώματα των προσφύγων και των αιτούντων άσυλο;
«Κάθε χώρα έχει τη διακριτική ευχέρεια να προσδιορίσει τον αριθμό των ανθρώπων που θα επιθυμούσε να δεχθεί στο έδαφός της και εκείνων των ανθρώπων που δε θα επιθυμούσε να δεχθεί στο έδαφός της. Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου δεν προστατεύει ούτε την είσοδο, ούτε την παραμονή και, κατά μείζονα λόγο, ούτε την απόκτηση υπηκοότητας, ανθρώπων που είναι αλλοδαποί. Η Σύμβαση δεν υποχρεώνει το κράτος να δεχθεί άτομα στο έδαφός του. Ενεργοποιείται μόνο εάν στη διάρκεια της προσπάθειας να μετακινηθούν αυτά τα άτομα από το εθνικό έδαφος ή να μην εισέλθουν στο έδαφος αυτό, υπάρχουν συμπεριφορές που αντίκεινται σε βασικές διατάξεις της Σύμβασης. Μόνον εάν, σε ενέργειες που γίνονται για να απομακρυνθούν αυτά τα άτομα, υπάρχει συγκεκριμένη δραστηριότητα που παραβιάζει τις διατάξεις της, παρεμβαίνει η Σύμβαση.
Εξάλλου, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η Ευρωπαϊκή Σύμβαση εφαρμόζεται επικουρικά, εφόσον έχει υπάρξει εξάντληση των εσωτερικών ένδικων μέσων. Η εσωτερική έννομη τάξη, η οποία είναι υποχρεωμένη να εφαρμόζει τη Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, θα πρέπει πρώτη να αντιμετωπίσει αυτά τα προβλήματα. Μόνον εάν αποτύχει, μπορεί κανείς να προσφύγει στην Ευρώπη, για την ουσιαστική προστασία.»

Θεωρείτε ότι ως χώρα, υστερούμε στο πώς αντιμετωπίζουμε τον «Άλλο», τους μετανάστες, τους πρόσφυγες, τις μειονότητες;
«Κρίνοντας από υποθέσεις που έχουν ήδη εκδικαστεί στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, υπάρχει ένας βαθμός αμελούς συμπεριφοράς της Ελλάδας απέναντι στον “Άλλο”, στις μειοψηφίες, στις μειονότητες, στους αλλοδαπούς. Δεν είμαστε η μοναδική χώρα, δυστυχώς, στην Ευρώπη που εφαρμόζουμε τέτοιες πολιτικές και ελπίζω ότι σταδιακά, τόσο με την παρότρυνση του Στρασβούργου, όσο και με την παρότρυνση των εσωτερικών δικαστηρίων, η συμπεριφορά αυτή θα βελτιώνεται συνεχώς.»