Το διαδίκτυο είναι το ξέσπασμα του πολιτισμού των απλών πολιτών και η αποκαθήλωση του ηγέτη, δυναμικές που δεν μπόρεσαν να εκφραστούν μέσα από τα παραδοσιακά μέσα και ως τέτοιες μπορεί εύκολα να οδηγήσουν σε έναν καινούργιο αναγεννησιακό ανθρωπισμό ή σε μια απολυταρχία πολύ πιο οδυνηρή και ολοκληρωτική από όσες αναφέρει η ιστορία.

Το διαδίκτυο είναι η επιτομή της ελεύθερης διακίνησης ιδεών, ένας παγκόσμιος διάλογος, που λαμβάνει χώρα ανά πάσα στιγμή και αφορά όλα τα θέματα που απασχολούν την ανθρωπότητα. Πρόκειται για μια συγχρονική και διαχρονική απεικόνιση της ιστορίας και μια πολύτιμη αποτύπωση της ανθρώπινης δράσης. Αφορά την επανάσταση της Δημοκρατίας στη νέα εποχή, αφού παρέχει το πλαίσιο για ανάδειξη, διάδοση και καλλιέργεια των γραμμάτων και των τεχνών, την επικαιροποίηση και επισφράγιση του πολιτικού λόγου, την πάνδημη συμμετοχή, την οικουμενικότητα του προσωπικού και την ενσωμάτωση του διαφορετικού στους στενούς ορίζοντες της τοπικής κουλτούρας.

Πολλοί μιλούν για μια παράλληλη πραγματικότητα, αγνοώντας πως ανέκαθεν ο ανθρώπινος εγκέφαλος μετουσίωνε σε μνήμη και εμπειρία οτιδήποτε κι αν αντιλαμβανόταν, ακόμα κι αν αυτό συνέβαινε στη σφαίρα της γλώσσας, του ονείρου, της φαντασίας και του συμβολικού. Οι αντινομίες της διαδικτυακής συμπεριφοράς εύκολα παραλληλίζονται με τις αντιφάσεις σε κάθε επίπεδο του επιστητού. Το ίντερνετ, όμως, δεν αντικατοπτρίζει απλά όσα συμβαίνουν στον κόσμο, αλλά μέσα από τη σχεσιακή του δυναμική, τα διαμορφώνει. Και είναι αυτές οι παραβιάσεις των ορίων που διακυβεύουν την ποιότητα της διαδικτυακής εμπειρίας.

Το μεγαλύτερο φόβητρο των αυταρχικών καθεστώτων, των συντηρητικών κοινωνιών και των δυναστικών ανθρώπων είναι ο διάλογος, η αντιπαράθεση επιχειρημάτων και η ενεργός συμμετοχή. Και δυστυχώς υπάρχουν πολλοί τρόποι για να καπηλευτούν οι σκευωροί και να παραχαράξουν την επιθυμία των ανθρώπων να είναι κοινωνικά όντα και όχι ιδιώτες, με την αρχαία ελληνική σημασία του όρου.

Το μεγάλο στοίχημα για τα επόμενα χρόνια είναι η εφαρμογή του Άρθρου 19 για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα:
Όλοι πρέπει να έχουν δικαίωμα να εκφράζουν τη γνώμη τους, χωρίς παρεμβάσεις και να αναζητούν, διαδίδουν πληροφορίες χωρίς να υπόκεινται σε κυρώσεις γι’ αυτό, με σεβασμό για τη φήμη των άλλων και μη παραβιάζοντας τα δικαιώματά τους.

Πολλά κράτη διαρκώς εφευρίσκουν τεχνικές ή ποινικοποιούν τη διαδικτυακή δραστηριότητα, για να περιορίσουν την ελευθερία των χρηστών: Η Κίνα μπλοκάρει κάθε πρόσβαση σε ιστοτόπους που περιλαμβάνουν τους όρους Δημοκρατία και Ανθρώπινα Δικαιώματα, ενώ άλλες χώρες κλείνουν χώρους κοινωνικής δικτύωσης και ιστολόγια σε κρίσιμες περιόδους, π.χ. εκλογές. Στην Τουρκία είναι παράνομη κάθε άποψη που αμφισβητεί τον Κεμάλ Ατατούρκ, ενώ αλλού αίρεται διαρκώς η απαλλαγή από ευθύνες τρίτων σε πλατφόρμες, μηχανές αναζήτησης, υπηρεσίες e-mail, παροχείς πρόσβασης, καθιστώντας τες υπεύθυνες και για τα δημοσιεύματα και τις ενέργειες των χρηστών τους. Διαδικτυακοί τόποι δέχονται συστηματικές κυβερνοεπιθέσεις με αποτέλεσμα να καταρρέουν, ενώ κράτη παραβιάζουν κωδικούς πολιτών, αναιρώντας το δικαίωμα στην ανωνυμία.

Οι μηχανές αναζήτησης, όπως η Google, αποκρύπτουν περιεχόμενο, εν αγνοία του χρήστη, που δε συσχετίζεται με το προφίλ του και τα προσωπικά δεδομένα του, τα οποία συγκεντρώθηκαν συστηματικά από επισκέψεις του και αναζητήσεις του σε διάφορους ιστότοπους. Το αποτέλεσμα μιας έρευνας στο διαδίκτυο περιορίζεται με αλγόριθμους σε όσα αποτελέσματα υποθέτει η μηχανή πως αφορούν το χρήστη ή τους κατοίκους μιας ολόκληρης χώρας, στερώντας έτσι την ελευθερία να επιλέγουν ποιες πληροφορίες θα επεξεργαστούν οι ίδιοι, χωρίς εξωτερικές παρεμβάσεις.

Η γεωγραφική παρακολούθηση των πολιτών μέσω υπηρεσιών χαρτογράφησης θέτει πολλαπλά δεοντολογικά ερωτήματα, που δεν απαντώνται με τον υπαινιγμό πως οι συνέπειες ήταν γνωστές στο χρήστη και σαφώς καταγεγραμμένες στους νομικούς όρους της σύμβασης. Οι πολίτες δεν έχουν δικανική παιδεία, ώστε να αποκρυπτογραφούν και να αντιλαμβάνονται όσα επιμελώς και με λανθάνοντα τρόπο επιβάλλουν οι εταιρείες.

Με πρόσχημα την εθνική ασφάλεια ή την πάταξη της τρομοκρατίας εκατομμύρια άνθρωποι διώκονται για τη διαδικτυακή τους δράση, ενώ με αφορμή τους νόμους για τα πνευματικά δικαιώματα στερείται ολοκληρωτικά το δικαίωμα πρόσβασης στο διαδίκτυο σε όσους τα παραβιάζουν.

Η ελευθερία, όμως, διακυβεύεται πολύ περισσότερο από τις τιμολογήσεις των παρόχων και από την κακή ποιότητα των υπηρεσιών και της σύνδεσης. Το ψηφιακό χάσμα ανάμεσα στις πλούσιες και τις υπό ανάπτυξη χώρες, αλλά και οι ηλικιακές, θρησκευτικές, διαφυλικές αποκλίσεις, εξυφαίνουν μία τάση για περιορισμό και ελιτίστικη διάθεση. Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ στην Ευρώπη η διείσδυση του διαδικτύου στον πληθυσμό ξεπερνά το 70%, σε κράτη της Αφρικής παραμένει στο 9%.

Ταυτόχρονα, συμπεριφορές χρηστών αδρανοποιούν την έλξη του δημοσίου διαλόγου και δυναμιτίζουν το όραμα για εκχώρηση αρμοδιοτήτων του κράτους, ώστε να επιτευχθεί η άμεση δημοκρατία. Μερικές αποκλίσεις από τους κανόνες είναι εύκολα παρατηρήσιμες και προκαλούν την άμεση αντίδραση των υπολοίπων χρηστών, ενώ άλλες λανθάνουν της προσοχής, μέχρι να λάβουν μεγάλες διαστάσεις.

Η τεχνική του δολώματος (trolling) και της πρόκλησης σύγκρουσης (flaming) αφορά την ενσυνείδητη ή αθέλητη διατάραξη της ροής μιας διαδικτυακής συζήτησης με τη δημοσίευση κάποιου αποπροσανατολιστικού ή εμπρηστικού σχολίου, που σύρει εκτός θέματος την κοινότητα και προκαλεί οργή και αγανάκτηση. Εάν οι χρήστες απαντήσουν, οι αρχικοί στόχοι των συνομιλούντων διαστρεβλώνονται, ο διάλογος αναιρείται ή εγκαταλείπεται και τα κίνητρα του εισβολέα ικανοποιούνται. Εάν τον αγνοήσουν, αυτός θα επανέλθει με πιο προσβλητικά σχόλια, που θα αποθαρρύνουν τους μη έμπειρους από τη συμμετοχή τους στην κοινότητα.

Διανύουμε μία μεταβατική περίοδο, που ο ρυθμός των κοινωνικών αλλαγών είναι δύσκολα διαχειρίσιμος ακόμα και από τους πιο καινοτόμους. Ενδεχομένως το διαδίκτυο να είναι η σπουδαιότερη από αυτές, επειδή παρακινεί την ανθρωπότητα προς το μεγάλο αίτημα: την οικουμενικότητα, τη διασύνδεση, τη συμβολοποίηση της καθημερινότητας και τον εκδημοκρατισμό των αξιών. Εάν αυτά τα ιδανικά δεν εκφραστούν, επειδή στην εικονική ζωή θα υπερισχύσουν τα τρωτά και οι ανισότητες της πραγματικής, η σκοτεινή απειλή του μεσαίωνα πλησιάζει.