Παρέα με τον  λισβοριανό φίλο Κομνηνό Αργυρέλλη επισκεφθήκαμε πρόσφατα το Λισβόρι. Στην αγροτική τοποθεσία Ροδαφνίδια, περί τα 1.500 μ. Δ. του χωριού, εδώ και  13 χρόνια, διεξάγονται οι συστηματικές ανασκαφικές  έρευνες από  το Πανεπιστήμιο Κρήτης και διεθνή ομάδα εργασίας, υπό την επιστημονική διεύθυνση της Νένας Γαλανίδου, Καθηγήτριας Προϊστορικής Αρχαιολογίας του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Οι εργασίες τους, στον χαμηλό ελαιόφυτο λόφο, παρά την νότια πλευρά του Κόλπου της Καλλονής και δίπλα στις εκεί θερμές πηγές, αποκαλύπτουν μια σημαντική παλαιολιθική εγκατάσταση, αποδίδουν «πολυάριθμα ευρήματα, στην πλειονότητά τους λίθινα εργαλεία, χειροπελέκεις και κοπείς της Αχελαίας πολιτισμικής φάσης, που χρονολογούνται στη Μέση Πλειστόκαινη Εποχή (780.000-250.000 χρόνια πριν από το παρόν) ίσως και παλαιότερα»(1).

 Σκοπός της επίσκεψής μας ήταν να δούμε τα ευρήματα και να ενημερώσουμε την Καθηγήτρια για κάποια παλαιολιθικά ίχνη, που παρατηρήσαμε σε προηγούμενη εκδρομή μας σε εξοχές του χωριού. Αφού ξεναγηθήκαμε στα σκάμματα, η Κυρία Γαλανίδου  μας έδειξε τη συλλογή των πλούσιων ανασκαφικών ευρημάτων, στο σχολείο του χωριού, και μας αποχαιρέτισε με ένα πολύτιμο δώρο. Τον κατάλογο της έκθεσης «Οι απαρχές της γλυπτικής . Αρχαιολογικά ευρήματα από τον Παλαιό Κόσμο και τη Λέσβο 2,5 εκατομμύρια έως 50.000 χρόνια πριν από σήμερα», στο Μουσείο Μπενάκη, που πραγματοποιήθηκε από 27 Σεπτεμβρίου 2023 έως 7 Ιανουαρίου 2024. (Εικ. 1).

    Η έκθεση διοργανώθηκε από το Πανεπιστήμιο Κρήτης, το Μουσείο Μπενάκη και την Περιφέρεια Κρήτης. Επιμελητές της έκθεσης και του καταλόγου ήταν η Νένα Γαλανίδου, και ο Τhomas Wynn, Καθηγητής Γνωστικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κολοράντο, ενώ την καλλιτεχνική επιμέλεια ανέλαβε ο εικαστικός Tony Berlant. Εκτέθηκαν λίθινα εργαλεία αλλά και «φυσικοί λίθοι οι  οποίοι φέρουν εντελώς προφανή σχήματα και μοτίβα, μεταξύ αυτών γεωμετρικές φόρμες, ζώα και ανθρώπους και κυρίως πρόσωπα, που προέρχονται από διάφορες θέσεις της Ευρώπης, της Αφρικής και της Μέσης Ανατολής και παρουσιάζονται για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Ο προϊστορικός άνθρωπος αναγνώριζε αυτά τα σχήματα και περιστασιακά συνέλλεγε τέτοιους λίθους, όπως άλλωστε κάνουν και οι σύγχρονοι άνθρωποι». Το αρχαιότερο έχει ηλικία γύρω στα 2,5 εκατ. χρόνια και το πιο πρόσφατο είναι μόλις 50.000 ετών. Τη Λέσβο αντιπροσώπευσε πλούσιο υλικό, εργαλεία από την ανασκαφή στα Ροδαφνίδια(2) (Εικ. 2, 3, 4, 5, 6).

    Οι επιμελητές της έκθεσης προσεγγίζουν τα εκθέματα εκτός από την χρηστική τους σημασία, και από αισθητική άποψη. Είναι η θεώρηση μερίδας προϊστορικών αρχαιολόγων για εργαλεία παλαιολιθικών θέσεων ανά τον κόσμο.  Επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους σε πολυάριθμα και εντυπωσιακά δείγματα - τεχνήματα, χειροπελέκεις, κοπείς, αξίνες, σφαιροειδή-, που ελκύουν την προσοχή, όμορφα, δουλεμένα - πελεκημένα πολλά από αυτά σε πετρώματα με εντυπωσιακούς χρωματισμούς, φινιρισμένα έτσι ώστε να αναδεικνύονται τα νερά της πρώτης ύλης. Είναι φανερό, ότι οι τεχνίτες δαπάνησαν σε αυτά περισσότερο κόπο και χρόνο, από όσο θα χρειαζόταν για ένα απαραίτητο εργαλείο. «Σε κάποιους χειροπελέκεις οι αρχαιολόγοι ανιχνεύουν τις απαρχές της αισθητικής αναζήτησης και την ανάγκη για κοινωνική διάκριση». «Εργαλεία που από λειτουργικά γίνονται και συμβολικά και μέσα έκφρασης του δημιουργού τους» και υποδεικνύουν, ότι «οι αισθητικές αναζητήσεις έχουν πολύ βαθιές ρίζες στο απώτατο παρελθόν του ανθρώπου και αποτελούν σημαντικό κομμάτι της ανθρώπινης εμπειρίας εδώ και περίπου 2 εκατομμύρια χρόνια».

Ο άριστα επιμελημένος γραφιστικά κατάλογος, που εκδόθηκε από το Μουσείο Μπενάκη και το Πανεπιστήμιο Κρήτης, περιλαμβάνει επιμελημένα κείμενα προϊστορικών αρχαιολόγων και σχετικών με το αντικείμενο διακεκριμένων επιστημόνων και καλλιτεχνών. Κείμενα αρκετά προσιτά και στους μη ειδικούς, αρχαιόφιλους αναγνώστες, που συνοδεύονται από εξαιρετικές ολοσέλιδες απεικονίσεις των εκθεμάτων, αναδεικνύοντας και τον θησαυρό των παλαιολιθικών εργαλείων από τα Ροδαφνίδια Λισβορίου Λέσβου.

1. Η σημαντική παλαιολιθική εγκατάσταση στα Ροδαφνίδια εντοπίστηκε, τo 2.000, από τον ιατρό ερευνητή Χαράλαμπο Χαρίση και τη σύζυγό του Pascal Durand. Ο πρώτος παρέδωσε χαρακτηριστικά επιφανειακά ευρήματα από τη θέση στην Αρχαιολογική Υπηρεσία και συνέγραψε τα άρθρα: 

Χ. Β. Χαρίσης - Pascal Durand - Μ. Αξιώτης - Τ. Β. Χαρίσης, «Ίχνη Παλαιολιθικής εγκατάστασης στη Λέσβο», περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες, τ. 76, Σεπτέμβριος 2000, 84 και

Χ. Β. Χαρίσης, «Ίχνη του παλαιολιθικού ανθρώπου στην περιοχή Πολυχνίτου», εφημερίδα Εμπρός, 1-2-2001, 18.

2. Οι εικόνες 2, 3, 4, 5, και 6 του άρθρου προέρχονται από τις σελίδες του καταλόγου 211, 46, 59, 123 και 139, αντίστοιχα. Το βότσαλο Μακαπάνσχατ, της εικ. 3, βρέθηκε σε αποικία Αυστραλοπιθήκων Μακαπάνσχατ στην Αφρική. Τα τρία εργαλεία από τα Ροδαφνίδια έχουν ελάχιστη ηλικία 300.000-200.000 χρόνια. Το κείμενο του άρθρου βασίζεται σε στοιχεία από τον εκθεσιακό κατάλογο και την ιστοσελίδα του Πανεπιστημίου Κρήτης «Παλαιολιθική Λέσβος».