Συμπληρώθηκαν 96 χρόνια από το τραγικό γεγονός της καταστροφής της Σμύρνης, σχεδόν ένας αιώνας, αλλά ακόμη υπάρχουν εύλογες απορίες για τους αίτιους και κυρίως για τους λόγους αυτής της μεγάλης συμφοράς. Η πυρκαγιά της Σμύρνης ήταν η «χαριστική βολή» σε μια κοινωνία όπου συμβίωναν, παρά τις αντιθέσεις τους, διαφορετικές εθνότητες με διαφορετική θρησκεία, γλώσσα, κουλτούρα και οικονομική επιφάνεια. Το μοντέλο συνύπαρξης και ανάπτυξης σ’ αυτή τη γωνιά της Ιωνίας, με εμφανή τη δυτική επιρροή δεν υπήρχε σ’ άλλη πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Αυτός ο τρόπος ζωής μοιραία προκαλούσε το «φθόνο» της πλειοψηφίας του τουρκικού λαού, επηρεασμένου, από τα εθνικιστικά συνθήματα των Νεότουρκων που σχεδόν για μια δεκαετία (1908-1918) επέβαλαν στη χώρα την πολιτική τους και από την κατάρρευση της αυτοκρατορίας κατά τον Α΄ Π. Π. Τα συνθήματα αυτά αποτέλεσαν τη βάση της ιδεολογίας του «κεμαλικού εθνικισμο», που αναδύθηκε και γιγαντώθηκε μέσα από τα πεδία των μαχών της Ανατολής και κορυφώθηκε πάνω στα αποκαΐδια της «Νύφης της Φωτιάς». (1)

Για το ποιός ευθύνεται για τη μεγάλη πυρκαγιά της Σμύρνης (13-16 Σεπ 1922) αναφέρθηκα αναλυτικά στα άρθρα μου στο «ΕΜΠΡΟΣ» της 15 Σεπ 2010 και 16 Σεπ 2016. Στο παρόν άρθρο θα προσπαθήσω να καταγράψω τις απόψεις των τούρκων ιστορικών και αρθρογράφων οι οποίοι, στην «αναζωπύρωση» του θέματος το 2010 και μετέπειτα, προσπάθησαν να εκφέρουν άποψη διαφορετική από την επίσημη (Ίδρυμα Τουρκικής Ιστορίας - Türk Tarih Kurumu-TTK) και σε αντίθεση με τη «στρατευμένη» δημοσιογραφία.

Τουρκική μεταστροφή

Η τουρκάλα δημοσιογράφος Αϊσέ Χιούρ (Ayse Hür) (2) με μία εκτεταμένη ανάλυση προσπάθησε να αντικρούσει τις πηγές, τις οποίες επικαλείται η τουρκική πλευρά στην προσπάθεια της να αποποιηθεί των ευθυνών της και τονίζει:

Την επί χρόνια επίσημη τουρκική άποψη, με την οποία κατηγορούνταν για την έναρξη της πυρκαγιάς ο ελληνικός στρατός σε συνεπικουρία με του Έλληνες της Σμύρνης. Η οποία ξαφνικά το 1980, λόγω των διπλωματικών προσπαθειών της Αρμενίας για την αναγνώριση της γενοκτονίας του λαού της το 1915, μεταστράφηκε και έκτοτε θεωρεί ως υπεύθυνους, για το ξεκίνημα της φωτιάς, τους Αρμένιους και κυρίως το Αρμενικό κομιτάτο με αρχηγό τον Τασνάκ.

Μετά την είσοδο στη Σμύρνη του τουρκικού στρατού και των άτακτων (τσέτες του Τυφλού Πεχλιβάνη - Kör Pehlivan) στις 9 Σεπ. 1922 ημέρα Σάββατο, ακολούθησε συστηματική λεηλασία, αρπαγή περιουσιών, βιασμοί κ.λπ. με το πρόσχημα της έρευνας για τον εντοπισμό όπλων κ.λπ. στα σπίτια των ελλήνων και των αρμενίων. Ακολούθησε στις 12 Σεπ. ο αποκλεισμός της αρμένικης συνοικίας από τον τουρκικό στρατό και τις μεταμεσημβρινές ώρες της 13 Σεπ. 1922 ξεκίνησε η φωτιά στο Basmane (σημερινό εκθεσιακό κέντρο), η οποία με τη βοήθεια του ανέμου γρήγορα επεκτάθηκε. Την επόμενη μέρα κινήθηκε δυτικά καίγοντας τα πάντα στο πέρασμα της, σπίτια, σχολεία, κέντρα, ξενοδοχεία, εκκλησίες, μαγαζιά κ.λπ., στις συνοικίες των αρμένιων, των ελλήνων και των φράγκων. Ταυτόχρονα δεκάδες χιλιάδες έλληνες, αρμένιοι και λεβαντίνοι με τις οικογένειες του κινήθηκαν αναγκάστηκα προς την παραλία διότι προς την τούρκικη συνοικία (νότια -δες το χάρτη) (3) οι δρόμοι είχαν αποκλειστεί.

Η φωτιά σβήστηκε ολοσχερώς στις 18 Σεπ. 1922 κάνοντας στάχτη 2,6 εκ. τ.μ. αστικής γης και πάνω από 20 χιλ ακίνητα, με συνολικό ύψος ζημιών 3,5 εκ. χρυσές λίρες (4). Το σπουδαιότερο όμως είναι ότι με βάση τους αριθμούς έχασαν τη ζωή τους πάνω από 180 χιλ. άτομα, αν ληφθεί υπόψη ότι στην πόλη ζούσαν περίπου 500 χιλ. έλληνες και αρμένιοι τα δε πλοία παρέλαβαν μόνο 320 χιλ.

Δηλαδή η Σμύρνη «καθαρίστηκε», απαλλάχτηκε από τις εθνότητες που έδιναν ζωή και πρόοδο και άρχισε να δημιουργείται μια πόλη με ανατολίτικη νοοτροπία, που τίποτα δεν θα θύμιζε την παλιά Σμύρνη.

Συμπεριφορά Ξένων Ανταποκριτών και Αποστολών

Οι ξένοι ανταποκριτές (Άγγλοι-Γάλλοι-Αμερικάνοι και Ιταλοί) στη Σμύρνη ήταν διστακτικοί στις αρχικές ανταποκρίσεις των και κυρίως κινήθηκαν στα πλαίσια της πολιτικής της Χώρας τους, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων. Η Αϊσέ Χιούρ (Ayse Hür) καταγράφει τις αντιθέσεις που παρουσίασαν οι ανταποκρίσεις ορισμένων δημοσιογράφων με τις μετέπειτα αναλύσεις και τις αναφορές τους:

Στις 16 Σεπ. 1922 οι Times του Λονδίνου έγραφαν ότι «η φωτιά ξεκίνησε μετά την κατάληψη της πόλης από του άτακτους τούρκους (başıbozuklar), αλλά ο τακτικός στρατός δεν έκανε τίποτα εναντίον τους ούτε και κατά της φωτιάς». Στις 6 Οκτ. 1912 η ίδια εφημερίδα γράφει ότι «δεν υπάρχουν αποδείξεις αλλά υπάρχει κοινή άποψη ότι την έβαλαν οι έλληνες και οι αρμένιοι».

Η γαλλική Figaro κατηγορεί για τη φωτιά τους τούρκους, η Le Temps τους έλληνες και η Le Matin τους αρμένιους. Γενικά ο γαλλικός τύπος ακολούθησε φιλοτουρκική στάση, καίτοι τα καραβάνια προσφύγων που έφταναν στη Μασσαλία περιέγραφαν με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες τις τραγικές στιγμές που έζησαν, πιστός στην πολιτική που χάραξε η γαλλική κυβέρνηση της εποχής (Γάλλο-τουρκική συνθήκη της 20 Οκτ. 1921- Συνθήκη Άγκυρας-Φραγκλίν Μπουγιόν).

Οι New York Times «αναρωτιούνταν αν τη φωτιά την έβαλαν οι τούρκοι για να εκδικηθούν τους ρωμιούς και τους αρμένιους, που συνεργάστηκαν με τον Ελληνικό Στρατό». Επίσης η Portsmouth Daily Times, στήριξε τη θεωρία ότι «τη φωτιά την έβαλαν οι τούρκοι για να καλύψουν τις θηριωδίες τους».

Η θέση της Γαλλίας για τους υπεύθυνους της φωτιάς παρουσιάζει μια αντιφατικότητα και συγκεκριμένα, αντί να ληφθούν υπόψη οι αναφορές και τα τηλεγραφήματα του διπλωμάτη Michel Graillet που αναπλήρωνε τον γενικό πρόξενο Lucien Laporte και είχε προσωπική αντίληψη των τραγικών γεγονότων, λήφθηκαν υπόψη οι αναφορές του στρατηγού Pelle και του ναυάρχου Dumesnil. O πρώτος ήταν ύπατος αρμοστής στην Πόλη και στάλθηκε από το γάλλο πρωθυπουργό Poincare στη Σμύρνη και συνέταξε σχετική έκθεση. Ο δεύτερος ήταν διοικητής του συμμαχικού στόλου στον κόλπο της Σμύρνης και συνέταξε την έκθεση του από μαρτυρίες και από δύο σημαντικές συναντήσεις που είχε:

Η πρώτη ήταν στις 11 Σεπ. 1922 στο διοικητήριο (Konak) με το Nureddin Paşa, πρώην στρατιωτικό διοικητή Σμύρνης (πριν το Μάιο του 1919) και διοικητή της 1ης τουρκικής στρατιάς, που είχε το βάρος της κύριας επίθεσης κατά του ελληνικού στρατού στο μέτωπο του Αφιόν και είχε εισέλθει θριαμβευτής στη Σμύρνη στις 9 Σεπ. 1922. Η δεύτερη με τον Κεμάλ στις 15 Σεπ. 1922 (η πυρκαγιά συνεχιζόταν) στη βίλλα της μετέπειτα συζύγου του Latife hanim στο Göztepe (στη νότια πλευρά της πόλης-δες το χάρτη). Στις δύο συναντήσεις πρακτικά τηρούσε ο διοικητής κορβέτας Moreau.

Από το Νουρεντίν ο γάλλος ναύαρχος ζήτησε, να περιοριστεί ο εκτοπισμός των ανδρών ελλήνων και αρμένιων, που είχε διατάξει ο ίδιος, μόνο σε όσους αποδεδειγμένα είχαν συνεργαστεί με τον Ελληνικό Στρατό. Αυτός αρνήθηκε και απάντησε «πολλοί μας βασάνισαν -bize çok çektirtiler».

Στο Κεμάλ μετέφερε τις μαρτυρίες «βάσει των οποίων οι τούρκοι έβαλαν τη φωτιά και ότι μάρτυρες είδαν τούρκους στρατιώτες να ρίχνουν πετρέλαιο» και ότι ο Άγγλος ναύαρχος πιστεύει ότι «υπεύθυνοι για τη φωτιά είναι οι τούρκοι». Ο Κεμάλ κατηγόρησε τους αρμένιους και υποσχέθηκε τη διεξαγωγή έρευνας από επιτροπή του επιτελείου του.

Για την έκθεση (που επικαλείται η τουρκική πλευρά) του αμερικάνου μηχανικού στην οργάνωση «Near East Relife ark Prentiss έχω αναφερθεί στις 15 Σεπ. 2010. Επί πλέον η τουρκάλα δημοσιογράφος Αϊσέ Χιούρ αποκαλύπτει ότι η έκθεση που συντάχθηκε κατά παραγγελία του ναυάρχου των ΗΠΑ Bristol τον Ιανουάριο του 1923, βασίστηκε σε δύο συναντήσεις του μηχανικού στις 10 και 13 Σεπ 1922 με τον πιο αμφιλεγόμενο μάρτυρα, το διοικητή της ιδιωτικής πυροσβεστικής εταιρείας (αυστριακών συμφερόντων) Paul Gresovich. Ο τελευταίος μεταξύ των άλλων τόνισε ότι «πάντα ξεσπούσαν φωτιές την εποχή εκείνη αλλά πολλές ταυτόχρονα πρώτη φορά, η δύναμη της πυροσβεστικής από 100 άτομα είχε πέσει στους 37 λόγων της απόλυσης από το νομάρχη Kazım Paşa των ρωμιών πυροσβεστών. Ζήτησα ενίσχυση από τους τούρκους αλλά μου έστειλαν μόνο 100 άτομα τα οποία από τις 8 το βράδυ της 13 Σεπ βομβάρδιζαν τα σπίτια για να μην εξαπλωθεί η φωτιά. Επίσης ο Greskovich ανέφερε ότι «το πρωί της 13 Σεπ (πριν ξεσπάσει η φωτιά) μερικές χιλιάδες γυναικόπαιδα αρμενίων με επικεφαλής δύο ιερείς βγήκαν από το αρμένικο σχολείο και την εκκλησία του Αγίου Δομίνικου και κινήθηκαν προς τη θάλασσα. Σε έρευνα εντός του σχολείου εντοπίστηκαν στουπιά με πετρέλαιο». (Σημείωση: Η προσπάθεια διάσωσης των γυναικόπαιδων των αρμενίων πριν τη φωτιά, αποδεικνύει περίτρανα τις λεηλασίες και τις θηριωδίες που εξελίσσονταν στη συνοικία τους και όχι μόνο).

Το κυριότερο όμως για την αναφορά Prentiss είναι ότι έρχεται σε αντίθεση με:

Tην ανταπόκριση του ιδίου που δημοσιεύτηκε στις 18 Σεπ 1922 στους New York Times.

Τη μαρτυρία του βοηθού προξένου Barnes ότι «είδε τούρκους να βάζουν φωτιά στο τελωνείο και το γραφείο ελέγχου διαβατηρίων».

Τη μαρτυρία του υπευθύνου του Ερυθρού Σταυρού, Davis Claufen ότι «είδε τούρκους στρατιώτες να καίνε σπίτια» και της περιπόλου του ναυτικού των ΗΠΑ ότι «οι φωτιές γύρω από το Αμερικάνικο σχολείο μπήκαν από τούρκους».

Το Β΄Μέρος:Η Συμπεριφορά της Ανώτατης Στρατιωτικής Τουρκικής Ηγεσίας.

1. Ο τίτλος είναι από το βιβλίο του συγγραφέα Mehmet Coral - Ateşin Gelini Gavur İzmir- εκδοτικός οίκος Doğan, 2008.

 2.Μελέτη στην εφημερίδα «Taraf» της 9 Σεπ 2012. Η εφημερίδα κλείστηκε διότι αντιπολιτευόταν το καθεστώς Ερντογάν.

3. Χάρτης της Σμύρνης κλίμακας 1/30000 της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού του ΓΕΣ.
4. Εφημερίδα «İleri-Μπροστά» της 30 Οκτ 1922.

Μυτιλήνη 5 Σεπ 2018

Στρατής Χαραλάμπους - Αντγος ε.α.

Μέλος της «Εταιρίας Λεσβιακών Μελετών»