ΑΡΘΡΟ

Ιστορικές θαλάσσιες πύλες της Λέσβου και της Αιολίδας

Η αρχαία Αιολίδα, πεδίο διεξαγωγής του Τρωικού Πολέμου, περιελάμβανε τα μικρασιατικά παράλια μεταξύ των Κόλπων Ελαίας και Αυγερινού (Σμύρνης) και το νησιωτικό σύμπλεγμα Λέσβου και Εκατοννήσου. Γεωγραφικώς κεντρική θέση κατείχε ο Αδραμυττινός Κόλπος, από του ακρωτηρίου Λέκτου έως τις εκβολές του Καΐκου. Ο Ηρόδοτος και ο Στράβων αναφέρουν ονομαστικώς μεγάλο αριθμό πόλεων στην υπόψη ακτή και εσωτερικότερα.
O γενέθλιος τόπος της λυρικής ποιήσεως, η Λέσβος, τοποθετημένη από τις γεωτεκτονικές ανακατατάξεις του απωτέρου παρελθόντος στο μέσον της αιολικής ακτογραμμής, είναι από την αρχαιότητα στενά συνδεδεμένη με την απέναντι ακτή και τη μικρασιατική ενδοχώρα. Σε πρώιμες ιστορικές φάσεις της ανήκε στον κύριο πυρήνα του Τρωικού Πολιτισμού. Η Θερμή, ο περίφημος προϊστορικός οικισμός της ο οποίος τοποθετείται χρονικώς στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, αναπτύχθηκε σε μικρή απόσταση από την έναντι ακτή, με οπτική επαφή και εμπορικές σχέσεις μαζί της.
Μετά την κατοίκηση της Λέσβου από Αιολείς, Αχαιούς και Αρκάδες στο τέλος της δεύτερης χιλιετίας π.X. και την καταστροφή της Τροίας, η νήσος πέρασε από τη φάση της «κωμηδόν» κατοικήσεώς της, στην οκτάπολι Λέσβο (Μυτιλήνη, Μήθυμνα, Άντισσα, Ερεσός, Πύρρα, Αρίσβη, Αγαμίδη, Ιερά). Οι λεσβιακές πόλεις ανέπτυξαν ναυτικό, μετέβησαν στην έναντι ακτή και επέβαλαν την επιρροή τους, υπό την ηγεσία κυρίως των Μυτιληναίων και δευτερευόντως των Μηθυμναίων.
Τον 8ο π.Χ. αιώνα, η δραστηριότητα των Μυτιληναίων εξαπλώθηκε σε όλο το μήκος της ακτογραμμής από τα στενά του Ελλησπόντου (Σίγειο) έως τη Σμύρνη, χωρίς σημαντικά οικιστικά κέντρα. Μετέτρεψαν την υπόψη ακτή σε Χώρα Λεσβία και Μυτιληναίων Αιγιαλό, με κατοίκους Κατ’ Ήπειρον Μυτιληναίους. Οι έναντι οικισμοί δρούσαν και ως ασπίδα της Λέσβου, στρατιωτική και οικονομική, έναντι των διαφόρων κατά καιρούς κατεχόντων τη Μικρά Ασία και επιβουλευομένων το έδαφός της.

Τον 7ο π.Χ. αιώνα η Λέσβος, έχοντας ήδη αναπτύξει γεωργική παραγωγή, άρχισε να ασχολείται με το εμπόριο και τη ναυτιλία. Μυτιληναίοι δρούσαν από την περιοχή του Ελλησπόντου έως τη Ναύκρατη Αιγύπτου (βλ. έκδοση Συνδέσμου Φιλολόγων Ν. Λέσβου). Το εξωτερικό εμπόριο και η ναυτιλία της νήσου απαιτούσαν την ύπαρξη στο έδαφός της λιμενικών εγκαταστάσεων σε πόλεις σημαντικές και σε μικρές αποστάσεις από τις έναντι ακτές, για μείωση των ναυτικών αποστάσεων.
Οι λεγόμενες και ακταίες πόλεις παρέμεναν λεσβιακές έως τα τέλη του 5ου π.Χ. αιώνα, την αποτυχία της αποστασίας της νήσου από την Αθηναϊκή Συμμαχία και την εν συνεχεία ταπείνωσή της από τους Αθηναίους. Στα τέλη του 4ου π.Χ. αιώνα, ο Μέγας Αλέξανδρος επέστρεψε στους πολιτικούς εξορίστους Μυτιληναίους εκτάσεις τους στη Μικρά Ασία. Συνεπώς, από περίπου τον 8ο π.Χ. αιώνα και έως μετά το Μέγα Αλέξανδρο, η Λέσβος, και κυρίως η Μυτιλήνη, είχαν συνεχώς στενές σχέσεις με την Αιολίδα και ιδιαιτέρως τον κεντρικό τομέα της.
Η νήσος με την πάροδο του χρόνου μετατράπηκε από οκτάπολις σε εξάπολι και εν συνεχεία σε πεντάπολι (Μυτιλήνη, Μήθυμνα, Ερεσός, Πύρρα, Άντισσα). Είχαν μεσολαβήσει η συγχώνευση της Μήθυμνας με την Πύρρα τον 4ο π.Χ. αιώνα και με την Άντισσα, μετά την καταστροφή της από τους Ρωμαίους.
Σημαντικότερες πόλεις παρέμεναν διαχρονικώς η Μυτιλήνη και η Μήθυμνα και ισχυρότερη η Μυτιλήνη, οι οποίες ήταν σε άμεση και οπτική επαφή με τη μικρασιατική ακτή, ενώ όλες οι υπόλοιπες κύριες πόλεις της ήταν σε μεγάλες αποστάσεις και απομακρυσμένες από την ακτή αυτή. Διέθεταν για ασφαλή πρόσδεση των σκαφών τους η μεν Μυτιλήνη δυο λιμένες, η δε Μήθυμνα υπήνεμους όρμους αφενός προ του οικισμού της και, κυρίως, στη σημερινή Πέτρα, στον όρμο της οποίας κατά την παράδοση (βλ. Παπαδέλλη) βρήκαν ασφαλές καταφύγιο ο Αχιλλέας και τα σκάφη του κατά τον Τρωικό Πόλεμο (παρατηρούσα εντυπωσιασμένος στη διάρκεια της καταιγίδας της Παρασκευής 7/1/2012 με τους υψηλούς νότιους - νοτιοδυτικούς κυματισμούς πόσο περισσότερο φυσικά προστατευμένος είναι ο όρμος της Πέτρας από τον παρακείμενο όρμο της Μήθυμνας).

Σημειώνουμε για την Πέτρα ότι αναφέρεται ως οικισμός μόνο μετά τον 4ο έως 7ο μ.Χ. αιώνα (βλ. Κόντη) και ότι εκεί αρχαία οικιστική εγκατάσταση δεν έχει επιβεβαιωθεί ανασκαπτικώς, εκτός από κάποιο ιερό κοντά στο Πετρί (προσ. ανακ. Αρχοντίδου - Αργύρη).
Και σε άλλες περιοχές της Λέσβου υπήρχαν αρχαίοι λιμένες, όπως στην περιοχή Περάματος Γέρας, στον Κόλπο Καλλονής, και αγκυροβόλια, όπως στην περιοχή Σιγρίου, όμως ήταν απομακρυσμένοι από τη Μικρά Ασία. Η Μυτιλήνη ήλεγχε, ως εκ της γεωγραφικής θέσεώς της στο ακρωτήριο των Κανών, το νότιο ναυτικό πέρασμα προς την καρδιά της Αιολίδας και τον Αδραμμυτινό Κόλπο, ενώ η Μήθυμνα ήλεγχε το βόρειο πέρασμα προς τον ίδιο Κόλπο.
Εν κατακλείδι: Η Λέσβος έχει τοποθετηθεί από τη φύση σε μικρή απόσταση από τη μικρασιατική ακτογραμμή, όπως και πολλές άλλες νήσοι. Όμως είναι η μόνη νήσος η οποία περιβάλλεται από την έναντι ακτή κατά δύο διευθύνσεις, εναγκαλισμένη από ανατολικά και βόρεια. Αποτελεί φυσικό φραγμό προ του Αδραμυττινού Κόλπου. Κατά την αρχαιότητα, ευρισκόμενη στο μέσον της αιολικής ακτογραμμής, απετέλεσε κεντρικό στοιχείο της Αιολίδας, με τους Μυτιληναίους εγκατεστημένους σε όλο το μήκος της ακτής της. Κατά περιόδους, η Λέσβος ήταν το διοικητικό, οικονομικό, στρατιωτικό κέντρο της, με μεγάλη δύναμη, επιρροή και υψηλό πολιτιστικό επίπεδο.
Από τις οκτώ κύριες αρχαίες πόλεις της, οι δύο παραθαλάσσιες Μυτιλήνη, με τους δύο λιμένες, και Μήθυμνα, με τους υπήνεμους όρμους της έως τη σημερινή Πέτρα, ήταν στη μικρότερη δυνατή απόσταση από τη μικρασιατική ακτή και σε γεωγραφικές θέσεις κρίσιμες για την από θαλάσσης προσέγγιση στον κεντρικό τομέα της Αιολίδας. Αμφότερες είχαν αναπτυχθεί στις θαλάσσιες εισόδους προς τις εύφορες μικρασιατικές εκτάσεις τής υπόψη περιοχής και ήταν οι πύλες της Λέσβου από/προς τη Μικρασία.
Θα συνεχίσουμε στο β΄ μέρος με σκέψεις για τις σημερινές θαλάσσιες πύλες της Λέσβου.

Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

* Ο καθηγητής Κ. Ι. Μουτζούρης είναι πρώην πρύτανης ΕΜΠ.

Σημ.: Πολύτιμα στοιχεία αντλήσαμε από τα εξαιρετικά βιβλία «Λέσβος και η μικρασιατική της περιοχή» (1977) του Ι. Δ. Κόντη, «Λέσβος η αιολική» (1995) έκδοση: Αστερισμός - Λίζα Έβερτ, «Λέσβος, από την Σαπφώ στον Ελύτη» (1995) του Δήμου Μυτιλήνης, «Ιστορία της Λέσβου» (1977) του Συνδέσμου Φιλολόγων Νομού Λέσβου και «Πέτρα» του Δήμου Πέτρας, με κείμενα του Ν. Παπαδέλλη. Ευχαριστίες εκφράζονται στη διαπρεπή αρχαιολόγο κ. Αρχοντίδου - Αργύρη για κριτική ανασκόπηση του χειρογράφου μας.