Την Παγκοσμία «Υψωση του Τιμίου και Ζωοποιού Σταύρου τιμάμε και γιορτάζουμε στις 14 Σεπτέμβρη. Στο Εκκλησιαστικό Βυζαντινό Μουσείο Μυτιλήνης (αυλόγυρος εκκλησίας Αγίου Θεράποντα) υπάρχουν εννιά μνημειώδη εκθέματα. Δυο σταυροί από τέμπλο, δυο «Ευ­λογίας», τρεις αρχιερέων και δυο «Αγιασμού».
«Ύψωση» σημαίνει εξύψωση, «Τίμιος», ιερός, άγιος, τίμιο ξύλο, «Ζωοποιός», ζωογόνος, ζωοπάροχος, αυτός που δίνει ζωή.
Οι δυο σταυροί από τέμπλο, που εικονίζουν τη «Σταύρωση» του Χριστού με την πινακίδα Ι.Ν.Β.Ι. (Ιησούς Ναζωραίος Βασιλεύς Ιουδαίων) και τα σύμβο­λα από τους τέσσερις ευαγγελιστές στις άκρες, σε μικρά τόξα αψίδων, προέρχονται ο ένας από την εκκλησιά του Αγίου Δημητρίου Μεσοτόπου κι ο άλλος από το παρεκκλήσι Κοίμηση της Θεοτόκου της Μονής Δαμαντρίου. Και οι δυο είναι έργα του Ι8ου αιώνα σε ξύλο.
Ο σταυρός από το Μεσότοπο έχει τις άκρες του πλατιές, με τρία μικρά τόξα αψίδων, με ανάγλυφα ανθέμια, κόσμημα σε σχήμα συμμετρικού άνθους, τρυπημένο, σε γαλάζιο χρωματισμό, γύρω-γύρω στο σταυρό, με μικρά αστεράκια στο τέλειωμα. Όπως βλέπουμε το σταυρό, από τα σύμβολα των ευαγγελιστών με τα μονογράμ­ματά τους, στην κορυφή είναι ο αετός, κάτω στη βά­ση το βόδι, δεξιά το λιοντάρι κι αριστερά ο άγγελος (άνθρωπος).
Ο σταυρός από το Δαμάντρι έχει τις άκρες του πλατιές, με τρία μικρά τόξα αψίδων, με ανάγλυφο πε­ρίγραμμα από μικρούς κόκκους, σφαιροειδείς όγκους κουκκούτσια, κόσμημα. Όπως βλέπουμε το σταυρό, από τα σύμβολα των ευαγγελιστών με τα μονογράμματά τους, στην κορυφή είναι ο αετός, κάτω στη βάση το βόδι, δεξιά ο άγγελος, κι αριστερά το λιοντάρι.
Ο Σταυρωμένος Χριστός είναι σχεδόν ίδιος και στους δυο σταυρούς (παραλείπω την περιγραφή), με μικροδιαφορές στις λεπτομέρειες και στους χρωματι­σμούς.
Τα σύμβολα των ευαγγελιστών είναι: Ματθαίος ο ευαγγελιστής όμοιος με άνθρωπο και γράφει: «Βίβλος γενέσεως Ιησού Χριστού, υιού Δαβίδ, υιού Αβραάμ». Μάρκος όμοιος με βόδι-μοσχάρι και γράφει: «Αρχή του ευαγγελίου Ιησού Χριστού» Λουκάς όμοιος με λιοντάρι και γράφει: «Επειδήπερ πολλοί επεχείρη­σαν διήγησιν ανατάξασθαι». Ιωάννης όμοιος με αετό και γράφει: «Εν αρχή ην ο Λόγος και ο Λόγος ην προς τον Θεόν και ο Θεός ην ο Λόγος».
Ο Τίμιος Σταυρός στις τοιχογραφίες, ζωγραφίζε­ται στις «Κολάσεις». Κι ο Ευαγγελιστής Ματθαίος γράφει: «Τότε ο Ιησούς είπε τοις μαθηταίς αυτού· ει τις θέλει οπίσω μου ελθείν, απαρνησάσθω εαυτόν και αράτω τον σταυρόν αυτού, και ακολουθείτω μοι». (Τότε ο Ιησούς είπε στους μαθητές του· αν κάποιος θέλει να έλθει πίσω μου, ας απαρνηθεί τον εαυτόν και ας σηκώσει τον σταυρόν του κι ας με ακολούθη­σει» (16, 24).
Οι δυο σταυροί «Ευλογίας» του θεού είναι Αιθιοπίας. Οι τρεις αρχιερέων, του Οικουμενικού Πατριάρχη, του πάπα Παύλου του 6ου, και σταυρός από φίλντισι του Ιακώβου Κλεομβρότου. Ο ένας σταυρός «Αγιασμού» είναι έργο του 1697 και ο δεύτερος ξυλόγλυπτος του 16ου αιώνα. Και οι δυο υπήρχαν στη συλλο­γή του Μητροπολιτικού Οίκου.

Λεσβιακή παράδοση…
Σαν ξεψύχησε ο Χριστός κι έγινε ο τρανός σεισμός που άνοιξε η γη, μαζί με το χώμα και τις πέτρες που κατακυλούσαν από τον Γολγοθά, κρημνίστηκαν κι οι τρεις σταυροί που ήταν στημένοι στην κορφή του λόφου και χώθηκαν στα κατάβαθα. Μείναν έτσι σκεπασμένοι και καταχωμένοι για κάμποσα χρόνια, χωρίς να βάλει κάποιος σκοπό να τους ξεχώσει. Στα 327 μ.Χ. η βασίλισσα Αγία Ελένη, μάνα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, έβαλε σκοπό να σκαλίζει ολάκερο το λόφο τον Γολγοθά, να βρει το Σταυρό, το τίμιο κι αγιασμένο ξύλο, όπως πιστεύει ο λαός μας, που πάνω του «Ομβροί» σταυρώσανε και μαρτύρησε ο Θεάνθρωπος. Για το πώς βρέθηκε ο σταυρός του Χριστού, η λεσβιακή λαϊκή παράδοση ιστορεί τούτα:
«Σηκώθηκε η Αγία Ελένη και πήγε στη Ρουσαλήμ, για να βρει το Σταυρό του Χριστού. Όπου ρωτούσε, τίποτα. Ένας στρατιώτης του Βασιλέ, είχε μεταμφιε­στεί και γύριζε κι εξέταζε, για να βρει το μυστικό. Μια Βριγιουπούλα τον είδε και τον αγάπησε. Τότες βρήκε αυτός καιρό και την παρακαλούσε να μά­θει μήπως ξέρει αυτή πού να είναι πεταμένος ο Σταυρός του Χριστού. Λέγει αυτή: “Εμ, αυτούς τους σταυρούς, έχω ακουστά από τους παππούδες μου, πως τους έχουν παραχωμένους σε μια τούμπα με τις κο­πριές. Όλα τα λερώματα και τις κοπριές εκεί πάνω τα ρίχναν. Απ’ αυτές βγαίνει τριών λογιών λουλούδι, βα­σιλικός, κι από τη μυρουδιά του σκεπάζει τον κόσμο. Πήγαιναν κάθε πρωί, αυγή, τον έκοβαν και τον πετούσαν στα μαγαρίσματα.” Τότες το παιδί τής είπε: “Να πάμε να σεργιανήσουμε, να το δούμε αυτό το μέρος.” Σηκώθηκαν λοιπόν και πήγαν τη νύχτα για σεργιάνι. Αυτός είχε καρφιά μέσα στην τσέπη του, και για να μη χάσει το μέρος, τα κάρφωσε στη γη, για να μην πάρει είδηση η κοπελούδα. Το πρωί, πήγε μονός του στο μέ­ρος, τι να δει; Είδε κι έτρεχε νερό από τις ρίζες του βασιλικού, που τις είχαν κομμένες, και μοσχοβο­λούσε ο κόσμος. Ήταν τριών λογιών ο βασιλικός. Ο ψηλός του Χριστού, ο πλατύς ήταν του ληστή, και ο άλλος ο αγκαθερός και μαύρος ήταν του ληστή που δεν πίστευε. Τότες το παιδί πήγε και τα είπε του Βασιλέ, και πήγαν να βγάλουν και τους τρεις σταυ­ρούς. Άμα πιάσαν και σκάβγαν, ο Βασιλές από τη χα­ρά του πετούσε αγιοκωνσταντινάτα μέσα στο λάκκο, για να ‘χουν χαρά οι εργάτες να σκάβουν. Έξι μήνες σκάβγαν. Άμα τέλειωσαν τα φλουριά, ο Βασιλές έκο­ψε μπακιρένια. Ίσαμε που σκάβγαν ο βασιλικός ανέ­βαινε σαν κυπαρισσάκι κι έγινε παρασόλι κι έκανε ίσκιο, για να σκάβγουν με τη δροσιά οι εργάτες. Γι’ αυτό ίσαμε τα σήμερα, τα φλουριά τ’ αγιοκωνσταντινά­τα τα ‘χουν για φυλαχτά, γιατί είναι αγιασμένα. Αμ τώ­ρα, που δεν ξέραν ποιος είναι του Χριστού ο σταυ­ρός; Τι να κάνουν. Εκείνη την ώρα περνούσε ένα λεί­ψανο. Το σταμάτησαν και βάζαν πάνω του έναν-έναν σταυρό. Στον τρίτο ο πεθαμένος μίλησε και είπε: “Τούτος είναι ο σταυρός του Χριστού. Και πάλι πέθανε”.» Τι καταπληκτική ποίηση, και σοφία έχει τούτη η λεσ­βιακή λαϊκή διήγηση για το μαρτυρικό σταυρό.

Βυζαντινά μνημεία…
Ανάμεσα στα βυζαντινά μνημεία στη Λέσβο, σε σχή­μα σταυρού, είναι: ο ερειπωμένος ναός του Αγίου Νικολάου στη θέση Κάλαμος βορεινά των Μiστεγνών, που ανήκει σ’ απλωμένο οικισμό ο οποίος μπορεί να ταυτιστεί μe την Κυδώνα (ή Κυδωνία) των παλαιών χαρτών και των περιηγητών, ο ερειπωμένος σταυρικός ναός των Αγίων Θεοδώρων στη θέση Σαλβαράδες, στο δρόμο που οδηγεί από το Τσαμούρ Λιμάνι (επίνειο του Σκαλοχωρίου) στην αρχαία Άντισσα (Οβριόκαστρο), ο ερει­πωμένος σταυρικός ναός του Αγίου Αλεξάνδρου στον κάμπο της περιοχής Ερεσού στη θέση Μέγας Λάκκος, ο σταυροειδής ναός με κυλινδρικό τρούλο της Κοίμηση της Θεοτόκου στους Πύργους Θερμής, γνωστός με το όνομα Τρουλωτή του 10ου αι., ο μονόχωρος σταυροειδής ναός του Αγίου Στεφάνου στο Μανταμάδο του 13ου αι., ο μονόχωρος σταυροειδής ναΐσκος των Ταξιαρχών στο Κάτω Τρίτος, του β΄ μισού του 15ου αι..
Με τη συχωρεμένη μάνα μου Έλλη, στα Γεροσόλυμα είδαμε το «παρακλήσιον, αυτού είναι ο θρόνος της αγίας Ελένης, οπού εκάθητο και εφύλαττε την εύρεσιν του τιμίου σταυρού, και από αυτού καταβαίνοντες έτερα επτά σκαλούνια, είναι τόπος ως υπόγαιον, και αυτού ευρέθη ο ζωοποιός Σταυρός, ομού και οι άλλοι δύο σταυροί των συσταυρωθέντων τω Χριστώ δύο λη­στών».
Επίσης πήγαμε στο «Ιερόν μοναστήριον του τιμίου Σταυρού. Υποκάτου της αγίας τραπέζης, είναι τρύπα στρογγυλή. Και εις αυτόν τον τόπον ήτον πεφυτευμένον το ξύλον, από το οποίον κατεσκευάσθη ο τίμιος και ζωοποιός Σταυρός του Σωτήρος ημών· αυτού ευρί­σκεται και μέρος από το Τίμιον Ξύλον του Ζωοποιού Σταυρού».
Σε σταυρό έχουμε τα εξής σχήματα: ελληνικό, λατινικό, Αγίου Πέτρου, Αγίου Αντωνίου Ταυ, μετά λαβής ή αιγυπτιακό, Αγίου Ανδρέου ή Χιωτό, βυζαντινό ή πατριαρχικό, Λωρραίνης, παπικό, ρωσικό, ιεροσολυμητικό, αγκυρωτό (η σβάστικα), σύνθετο, καρδιναλικό, πενταπλού, πεπλατυσμένο.
Ο Σεπτέμβρης λέγεται στη Λέσβο Σταυριάτης, μήνας του Σταυρού, από τη σπουδαιότερη γιορτή του, την Ύψωση του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού.