Στον περασμένο Ψεύτη Ψαρά είχαμε γράψει για τη λαογραφία του χριστόψαρου. Σήμερα θα ασχοληθούμε λίγο ακόμα για το πώς εικονίζονται, συμβολίζονται, λειτουργούν τα ψάρια στη λαϊκή σκέψη, στη σκέψη όλων μας. Ξέρετε, το ψάρεμα δεν είναι μόνο να ρίχνω πετονιές στη θάλασσα και να βγάζω ψάρια, είναι να γνωρίζω σφαιρικά τα πράγματα της ασχολίας μου και τελικά να αποκτώ και κάτι παραπάνω, μια μικρή γνώση για τον άνθρωπο και τη σχέση του με τη θάλασσα.

Γιατί δε με θες κυρά μου;
Ψάρεμα και τραγούδι
Ας πιάσουμε από το μεγάλο σουξέ, που έγινε πασίγνωστο από τα χείλη του Καζαντζίδη. Ένας ψαράς (επαγγελματίας προφανώς, αφού πουλάει τα ψάρια του «στην αγορά») παραπονιέται στην Κυρά της καρδιάς του ότι δεν τον θέλει εξ αιτίας του επαγγέλματός του. Ε, το να έχεις άντρα ψαρά δεν είναι και η εγγύηση για τον πλουτισμό σου. Όμως ο ψαράς μας στο τραγούδι λέει πως ξέρει να φροντίζει τη γυναίκα που θα έχει, παρ’ όλο το ταπεινό του επάγγελμα. Άπειρες φορές έχει παιχτεί και χορευτεί αυτό το τραγούδι. Πάμε σε λιγότερο γνωστά, τα οποία στις μέρες μας δεν ακούγονται τόσο.
Στην Κρήτη υπάρχει το συρτό με τα εξής λόγια: «Σαράντα μέτρα θάλασσα / παγοθάλασσα / ψαρεύω μες στα βάθη / τίποτα δεν απόκτησα / μόνο καημούς και πάθη / Στον παγωμένο ωκεανό / στα σκοτεινά του βάθη / όποιος εκεί κατέβηκε / εκεί μπορεί να μάθει / τη σκέψη μου να μάθει». Και το τραγούδι του Σκορδαλού, που είναι πασίγνωστο και που λέει, «Ψαρεύω για να βρω χαρά / μα η τύχη με εμποδίζει / αχ, η τύχη με εμποδίζει / κι αν έχω πόνο ή χαρά / κανείς δεν το γνωρίζει». Επίσης υπάρχει ο σκοπός του Τζέγκα, που τραγουδιέται σε όλη τη νησιωτική Ελλάδα, το τραγούδι που μιλάει για το γέρο ψαρά από το ακρωτήρι της Γραμπούσας, τον ψαρά που χάθηκε: «Όλα τα άρμενα αρμενίζουν / με πανιά και με κουπιά / μα του Τζέγκα το αρμενάκι / δεν ξαναρμενίζει πια / Πού είναι ο γέρο μερακλής / ο ψαράς τραγουδιστής;».


Ο Θανάσης Σκορδαλός

Το ψάρεμα του σφουγγαριού, αυτό το θανατηφόρο επάγγελμα του σφουγγαρά, έχει βγάλει πολλά τραγούδια και σκοπούς, χορούς όπως τον «Μηχανικό» και στιχάκια όπως το συγκλονιστικό «Τρεις μοίρες σε μοιράνανε / μπλεγμένες μες στα φύκια / και πήραν το κορμάκι σου / κούρσος στα αρμυρίκια».
Η θάλασσα είναι τόσο στενά συνυφασμένη με τη ζωή μας, το ψάρεμα μια τόσο αρχαία ασχολία, που δε θα μπορούσε να λείπει από τα τραγούδια μας. Τραγούδια γεμάτα χιούμορ, νοσταλγία, πόνο, θρήνο, γεμάτα αγάπη για το υγρό στοιχείο και τα πλάσματά του!

Ψαριά και γνωμικά
Το πασίγνωστο «Κάθε πράγμα στον καιρό του και ο κολιός τον Αύγουστο» είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου στα όσα γνωμικά λέγονται για τα ψάρια. Στη μνήμη μου έχει μείνει ένα από αυτά που μας είχαν μάθει όταν ήμασταν μικροί και κάναμε τα πρώτα βήματά μας στο ψάρεμα: «Πέρκα είμαι, πιάνομαι. Χάνος είμαι, χάνομαι. Γύλος είμαι στο γιαλό και το δόλωμα χαλώ». Πολύ απλό και περιεκτικό πρώτο μάθημα: οι πέρκες θα χτυπήσουν πρώτες, είναι αρπακτικά αδηφάγα και πιάνονται πολύ εύκολα. Ο χάνος και το «χάνομαι» μάλλον έχει να κάνει με συγγενική μουσική συνάφεια των λέξεων. αλλά και ίσως γιατί ο χάνος έχει καλό καμουφλάζ μέσα στη θάλασσα, τρυπώνει εδώ και εκεί, κρύβεται μέσα στα φύκια. Ο γύλος από την άλλη, με τα λεπτά, μυτερά του δόντια, τσιμπάει το δόλωμά μας, όσο μεγάλο κι αν είναι, και το χαλάει. Ο ίδιος δεν πιάνεται συνήθως, απλά μας χαλάει τα σχέδια.


Χάνος είμαι, χάνομαι… (αριστερά). Γύλος είμαι στο γιαλό και δόλωμα χαλώ! (δεξιά)

Στα μικρά παιδιά λέμε την ερώτηση, ή τουλάχιστον πιο παλιά, «Γιατί δεν τρώει η γάτα το κεφάλι του μπαρμπουνιού;» Και η σωστή απάντηση είναι, «Γιατί το τρώει ο άνθρωπος». Αυτό εννοεί το ότι όταν το μπαρμπούνι, μικρό συνήθως, τηγανιστεί, πηγαίνει κάτω όπως είναι, με το κεφάλι μαζί, σαν ψιλή αθερίνα. Γιατί να το καθαρίζουμε αφού είναι τόσο τραγανό και νόστιμο; Πεινασμένη, λοιπόν, η γάτα.
Τώρα, μια και λέγαμε για γάτα, υπάρχει το γνωμικό «Η γάτα θα φάει ψάρι μα δε θα βρέξει πόδι», που μαρτυρεί την αγάπη της γάτας για τα ψάρια μα και το μίσος της προς το νερό. Το χρησιμοποιούμε όμως και όταν θέλουμε να πούμε πως κάποιος θέλει να αποκτήσει κάτι δίχως κόπο. Το ένα φέρνει το άλλο όμως: σε αυτό τον τεμπέλη θα πούμε «αν δε βρέξεις κώλο, δεν τρώγεις ψάρι».
Και το άλλο το παράξενο; Λένε πως το ψάρι «βρομάει από το κεφάλι» για να πούμε πως τα προβλήματα συνήθως έρχονται από την κορυφή της ιεραρχίας, κι όμως αυτό δεν ισχύει. Γιατί το ψάρι ξεκινάει πάντα να βρομίζει από τα σωθικά…
Ατέλειωτος ο κατάλογος των γνωμικών με τα ψάρια!


Ο λύχνος, φανατικός καπνιστής! (αριστερά). Σκάρος ο προφητικός! (δεξιά)

Ψάρια και μαγεία!
Ποιος είπε πως τα ψάρια δεν ξέρουν μαγικά; Ο λύχνος, ένα βενθικό ψάρι που κάνει πολύ καλή σούπα, μπορεί και καπνίζει. Το στόμα του λύχνου έχει μια ιδιαιτερότητα, έχει προσανατολισμό προς την επιφάνεια της θάλασσας εξ αιτίας του τρόπου που είναι κρυμμένος μέσα στην άμμο και τρέφεται επιτιθέμενος από τα κάτω προς τα πάνω. Από μικροί, όταν ήθελαν να μας διασκεδάσουν, έβαζαν στο στόμα του λύχνου ένα τσιγάρο. Το ψάρι που, φαίνεται, είχε αντοχές σαν αμφίβιο και δεν ψοφούσε εύκολα, κάνοντας αντανακλαστικές κινήσεις με τα βράγχια… φαινόταν να καπνίζει εισπνέοντας και εκπνέοντας καπνό.
Ο σκάρος! Αυτό το ψάρι το χρησιμοποιούν ακόμα σε διάφορες μορφές νεκρομαντείας. Μια από αυτές (όχι πως την έχουμε ανάγκη, αλλά λέμε τώρα) είναι για να δούμε τι φύλο είναι το παιδί που κυοφορείται. Πρέπει να καθαρίσουμε το σκάρο και να πάρουμε τα βράγχιά του. Μετά πρέπει να βάλουμε τα βράγχια μέσα στην τσέπη της εγκύου δίχως εκείνη να μας πάρει χαμπάρι. Το πρώτο όνομα που θα προφέρει η έγκυος, μας δίνει την προφητεία. Αν είναι αρσενικό όνομα, το μωρό είναι αγόρι, αν θηλυκό, το μωρό είναι κορίτσι. Ακούγεται ανόητο και προφανώς είναι, σκεφτείτε όμως την αγωνία των ανθρώπων σε μια εποχή δίχως υπερηχογραφήματα! Με τη θεία μου την Ελένη το ‘87, το είχα κάνει και εγώ αυτό το κολπάκι. Και όταν βγήκε ότι θα ήταν αγόρι, τότε αποκάλυψα τη μαγγανεία μου στο θείο μου, ο οποίος με χαρτζιλίκωσε χοντρά! Το θέμα είναι πως όταν βγήκε κορίτσι, γύρευε τα λεφτά του πίσω…
Αυτά τα λίγα για σήμερα. Γιατί και το ψάρεμα έχει την… φιλολογία του.