«Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου», που τιμάμε και γιορτάζουμε στις 25 Μάρτη, ζωγραφισμένος σε δυο ξυλόγλυπτα βημόθυρα, από άγνωστους καλλιτέχνες, ξυλογλύπτες και ζωγράφους, στολίζει το Εκ­κλησιαστικό Βυζαντινό Μουσείο Μυτιλήνης, στον αυλόγυρο του Ιερού Ναού Αγίου Θεράποντα. Το πρώτο, με ύψος 143 και πλάτος 66 εκατοστά και τα δυο φύλλα, προέρχεται από τον παλιό ναό Αγίου Θεράποντα Μυτιλήνης, κι ανήκει στο 17ο αιώνα. Το δεύτερο, με ύφος 128 και πλάτος 63 εκατοστά και τα δυο φύλλα, προέρχεται από τον ιερό ναό Άγι­οι Ανάργυροι Ακλειδιού, κι ανήκει στο 18ο αιώνα.

Σε δυο αψιδώματα-καμάρες ξυλόγλυπτα, από ένα στο κάθε φύλλο, στο πρώτο βημόθυρο είναι ζωγρα­φισμένες ολόσωμες μορφές με την Παναγία δεξιά και τον αρχάγγελο Γαβριήλ αριστερά, γερμένες λίγο η μια προς την άλλη, σε πράσινο έδαφος-πάτημα και σε χρυσό κάμπο-φόντο. Φορούν πράσινο χι­τώνα και κόκκινο ιμάτιο. Ο άγγελος με το δεξί χέρι υψωμένο σε χειρονομία, για να πει κάποιο λόγο. Λείπουν βασικά στοιχεία απ’ αυτό το εικονίδιο, που φιλοτεχνήθηκε μάλλον από λαϊκό ζωγράφο.
Στο δεύτερο βημόθυρο, πιο ολοκληρωμένο, μέσα σε κυκλικές χρυσοσκαλισμένες επιφάνειες, με με­γάλα ανάγλυφα αγκάθια, βελονοειδή φυλλώματα γύ­ρω στο περίγραμμα, δεξιά η Παναγία όρθια ολόσωμη, γυρισμένη προς τον αρχάγγελο Γαβριήλ, με λίγο χαμηλωμένο το κεφάλι. Ολόσωμος και γυμνοπόδαρος ο Γαβριήλ, σε κίνηση βηματισμού, έρχεται από τ’ αριστερά, με υψωμένο το δεξί χέρι σε χειρονομία λόγου, καθώς μεταφέρει το χαρμόσυνο μήνυμα στην Παρθένο Μαρία, για τη σύλληψη του Υιού του Θεού στο πλαίσιο της θείας οικονομίας, για τη σωτη­ρία του κόσμου.
Η Παναγία φορά γαλάζιο χιτώνα και κόκκινο ωμοφόρι-μαφόρι με πτυχώσεις-πιέτες, και κεκρύφαλο-κεφαλοπάνι. Με τ’ αριστερό χέρι βαστά ανοιχτό προς τα κάτω ειλητάρι-μακρόστενη λωρίδα περγα­μηνή, με μικρογράμματα δυσκολοδιάβαστα. Το δεξί χέρι είναι σκεπασμένο με το μαφόρι, μόνο η παλάμη φαίνεται, και δέχεται το άγγελμα. Στέκεται μπροστά σε θρονί. Στο φωτοστέφανο της κατεβαίνει το άγιο πνεύμα με τρεις φωτεινές ακτίνες από μισοκύκλιο ουράνιο. Ο αρχάγγελος Γαβριήλ φορά λαδοπράσινο χιτώνα και ροδόχρωμο μαφόρι. Φω­τοστέφανο χρυσό στο κεφάλι και πιτσιλωτές ανοιχτές χρυσές φτερούγες στους ώμους. Όλο το θρη­σκευτικό, τελετουργικό «δρώμενο» σε πράσινο έδαφος και σε χρυσό κάμπο, μπροστά από γαλάζια πε­ρίτεχνα ψηλά βυζαντινά ορθογώνια κτίσματα με διακοσμημένα πορτοπαράθυρα.

Γραπτά και παράδοση
Ο Ευαγγελιστής Λουκάς συγκλονίζει, συνταράζει (Α΄, 26-38, μετάφραση): «Στον έκτο μήνα στάλθηκε ο άγγελος Γαβριήλ από τον Θεό σε πόλη της Γαλιλαίας ονομαζόμενη Ναζαρέτ, σε παρθένο αρρα­βωνιασμένη με άντρα ονομαζόμενο Ιωσήφ, από τον οίκο Δαβίδ, και το όνομα της παρθένου Μαριάμ. κι αφού πέρασε ο άγγελος σ’ αυτή είπε· χαίρε κεχαριτωμένη· ο Κύριος μαζί σου· ευλογημένη (είσαι) συ ανάμεσα στις γυναίκες. εκείνη είδε και ταρά­χτηκε για το λόγο του, και σκεφτόταν ποιο τάχα ήταν τούτο τ’ αγκάλιασμα. και είπε ο άγγελος σ’ αυτή· μη φοβάσαι Μαριάμ· γιατί βρήκες χάρη από τον Θεό. και να, θα συλλάβεις στη γαστέρα (μήτρα) και θα γεννήσεις γιο, και θα τον ονομάσεις Ιησού. αυτός θα είναι μέγας και Γιος Υψίστου θα ονομαστεί, και θα δώσει σ’ αυτόν Κύριος ο Θεός τον θρόνο Δαβίδ του πατέρα του, και θα βασιλεύσει πάνω στο σπίτι του Ιακώβ στους αιώνες, και η βασιλεία του δεν θα έχει τέλος. Και είπε η Μαριάμ στον άγγελο· πώς θα γίνει αυτό, επειδή άντρα δεν γνωρίζω; αποκρίθηκε ο άγγελος και της είπε· Πνεύμα Άγιο θα περάσει σ’ εσένα, και δύναμη από τον ύψιστο θα σε προστατέψει· γι’ αυτό, τούτο που θα γεννηθεί (από σένα) θα ονομαστεί άγιο, Υιός Θεού. και να Ελισάβετ η συγγενής σου κι αυτή συνέλαβε γιο στα γεράματά της, κι αυτά είναι έκτος μήνας στην ονομαζόμενη στείρα· γιατί κανένα πράγμα δεν είναι αδύνατο από το Θεό. και είπε η Μαριάμ· να η δούλη του Κυρίου· ας γίνει σ’ εμένα σύμφωνα με το λόγο σου. κι αναχώρησε απ’ αυτή ο άγγελος.»
Το θείο αυτό γεγονός είναι η βάση και στη θεομητορική γιορτή του Ευαγγελισμού, που ορί­στηκε στις 25 Μάρτη σε συσχέτιση με τη γιορτή των Χριστουγέννων, δηλαδή εννιά μήνες ακριβώς πριν από τις 25 Δεκέμβρη. Η πρώτη μαρτυρία για τη γιορτή βρίσκεται στο «Πασχάλιο Χρονικό» (έργο ανώνυμου, με μεγάλη έκταση, που περιέχει σε χρονολογική σειρά τα ιστορικά γεγονότα από την κτίση του κόσμου ως το 629), αλλά θα πρέπει να είχε περάσει σε πολλές Εκκλησιές στον 3ο αιώ­να. Από τον 7ο αιώνα και μετά καθιερώθηκε ο ενοτηκός γιορτασμός στις 25 Μάρτη. Το γεγονός και η περιγραφή του από τον ευαγγελιστή Λουκά έμπνευσαν τη χριστιανική τέχνη στην Ανατολή και Δύση στους μέσους και νεώτερους χρόνους. Ο Ευαγγελισμός πέρασε στο θεματολόγιο, στο εικονογραφικό πρόγραμμα στις εκκλησιές.
Στη βυζαντινή παράδοση, σύμφωνα με την περιγραφή από τον Διονύσιο του εκ Φουρνά, ο Ευαγγε­λισμός ιστορείται: «Σπίτια και η Παναγία ισταμέ­νη έμπροσθεν σκαμνίου, έχουσα ολίγον κλιτήν την κεφαλήν· και με το ένα χέρι βαστά μετάξι τυλιγμένον εις αδράχτι και την δεξιάν έχουσα απλωμένην εις τον άγγελον· και ο άρχων Γαβριήλ έμπροσ­θεν αυτής με την δεξιάν ευλογών αυτήν και με την αριστεράν βαστών κοντάρι· και επάνωθεν του σπιτίου ουρανός και εξ αυτού κατερχόμενον το άγιον πνεύμα με ακτίνα εις την κεφαλήν της Πα­ναγίας.»

Κι αλλού
Στη Λέσβο, σ’ έξι χριστιανικά μνημεία είναι ιστορημένος, σε τοιχογραφίες, ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου.
Στον κοιμητηριακό ναό, στη Μονή Λειμώνος, στο τεταρτοσφαίριο, αριστερά και δεξιά, έργο Μεθοδί­ου, γιου του αγίου Ιγνατίου, στα 1577.
Στη Μονή Ταξιαρχών Κάτω Τρίτους, στο μέτωπο, στην κόγχη, αριστερά και δεξιά. Από αριστερά ο αρχάγγελος Γαβριήλ προχωρά με ανοιχτό περπάτημα, και με τεντωμένο το δεξί χέρι, προς τη Θεοτό­κο, που βρίσκεται δεξιά καθιστή. Γερμένο λίγο το κεφάλι της υψώνει χαλαρά το δεξί χέρι ως το στήθος. Ιστορήθηκε το 16ο αι., τελευταία τρια­κονταετία.
Στον ιερό ναό Μεταμόρφωση Σωτήρος, στα Παπιανά Καλλονής, αριστερά από το τεταρτοσφαίριο ο αρχάγγελος Γαβριήλ μ’ ανοιχτό περπάτημα και τεντωμένο το δεξί χέρι προς την Παναγία, που στέκεται δεξιά. Από τη Θεοτόκο, που εικονιζόταν καθισμένη, σώζεται κομμάτι από το κεφάλι της και τμήμα από τα γόνατα. Στην αριστερή γωνία, στην παράσταση, πάνω από την Παναγία, φεύγουν τρεις φωτεινές ακτίνες, από το ουράνιο μισοκύκλιο. Στο βάθος πίσω υπάρχουν τα συνηθισμένα βυζαντινά κτίσματα. Ιστορήθηκε στα 1600. Κτήτορας, ο μητροπολί­της Μυτιλήνης Παΐσιος (1590 - 1603).
Στο ξωκκλήσι Άγιος Γιάννης Πρόδρομος, στον Κόλπο Γέρας, αριστερά έξω από το ιερό, στον τοίχο, ο «Ευαγγελισμός Θεοτόκου» (διαστάσεις 1,10 Χ 1,23 μ.), με την υπογραφή κι αφιέρωση κάτω δε­ξιά στην τοιχογραφία: «Έργον Θεοφίλου Γ.Χ"Μιχαήλ 1928, Συνδρομι και Δαπάνη Ευστρατίου Γ. Ακαμάτη».
Στο καθολικό, στη Μονή Κοίμηση Θεοτόκου, στο Δαμάντρι Πολιχνίτου, εικονίζεται ο Ευαγγελισμός πάνω από το τεταρτοσφαίριο στον ανατολικό τοίχο, αριστερά και δεξιά. Στην Παναγία και στον αρχάγγελο παραστέκονται από ένας προφήτης. Σώ­ζεται μόνο ο προφήτης δίπλα στον αρχάγγελο. Ο αρχάγγελος Γαβριήλ εικονίζεται αριστερά, με το δεξί χέρι σε λόγο και με το αριστερό να βαστά σκήπτρο-πολυτελές ραβδί ως έμβλημα εξουσίας, που μόλις ξεχωρίζεται. Η Παναγία κάθεται σε βαρύ ξύλινο σκαμνί και βαστά αδράχτι στ’ αριστερό της χέρι. Η έκφρασή της δείχνει απορία.
Υπήρχαν και δυο προφήτες, ίσως ο Δαβίδ και ο Ησαΐας, που συνηθίζεται να βρίσκονται στην παράσταση. Ιστορήθηκε στο δεύτερο μισό, στο 16ο αι. κι επιζωγραφίστηκε από τον Χιώτη ζωγράφο Χωμα­τά ή Χωματζά.
Στον ιερό ναό Άγιος Νικόλας Τζίθρας, κοντά στην Άντισσα, στον Ευαγγελισμό, αριστερά εικονίζεται ο αρχάγγελος Γαβριήλ, με το δεξί χέρι α­πλωμένο λοξά προς τα κάτω και σε χειρονομία λόγου. Φορά κόκκινο χιτώνα και γαλάζιο ιμάτι-φόρεμα, με πλούσιες κι αρμονικές πτυχώσεις. Αριστερά από τον αρχάγγελο στέκεται βασιλιάς προφήτης, ίσως ο Δαβίδ, που βαστά ειλητάρι. Από το κείμενο σώθηκε μόνο η λέξη «ΟΙΚΟΥ». Η φορεσιά του, όπως και του Σολομώντα, είναι με χρυσή ούγια. Η Παναγία κάθεται σε ξύλινο κάθισμα και παρά σε βάση-ποδαρικό. Έχει γυρισμένο αριστερά το κεφάλι. Στο αριστερό χέρι της βαστά αδράχτι και στο δεξί μαλλί. Φορά βαθυγάλαζο χιτώνα και κόκκινο μαφόρι. To νεανικό πρόσωπό της, γραμμένο μ’ απαλούς ρόδινους φωτισμούς και καφετιές φωτοσκιάσεις, έχει έκφραση απορίας κι εγκράτειας από τα υλι­κά. Δεξιά από την Παναγία στέκεται βασιλιάς προφήτης, ίσως ο Σολομών, που βαστούσε ανοιχτό ειλητάρι. Από το κείμενο διατηρήθηκε το μικρό κομμάτι: «(Η)Ν(ΕCΕ)Ν ΑΥΤΗΝ ΠΟΛ(Λ)ΑΙ EKTIC» («Πολλαί θυγατέρες εφέρθησαν αξίως, αλλά συ υπερέβης πά­σας») (Παροιμίαι λα΄, 29). Στο βάθος, στην παράσταση, βυζαντινά κτίσματα. Ο Ευαγγελισμός δίπλα από τους αποστόλους, με τον αρχάγγελο αριστερά και την Παναγία δεξιά από το τεταρτοσφαίριο στο ιερό βήμα. Ιστορήθηκε στα 1544.

Κι εκκλησίες
Στη Λέσβο λειτουργούνε τρεις Ευαγγελίστριες εκκλησιές, στο Ακλειδιού, στους Λάμπρου Μύλους, στο Παλιοχώρι, παρεκκλήσι στη Φίλια, κι εξωκκλήσια στην Άντισσα και στη Νάπη (δυο).
Η ευαγγελική περιγραφή του Ευαγγελισμού από τον Λουκά έμπνευσε τη χριστιανική τέχνη. Παλαιοχριστιανικά η παράσταση παρουσιάζει δυο πρόσω­πα, αριστερά τον αρχάγγελο Γαβριήλ και δεξιά την Παρθένο Mαρία. Ο αρχάγγελος βαστά σκήπτρο, που συμβολίζει τη θεία εντολή. Η Παρθένος φορά μαφόρι παντρεμένης. Εικονίζεται καθήμενη ή όρ­θια με κίνηση που εκφράζει ταπείνωση. Υπάρχουν παραστάσεις, όπου εικονίζεται και ο Ιωσήφ ο Μνήστωρ-αρραβωνιαστικός (Αγία Σοφία Τραπεζούντας). Η παράσταση παρουσιάζει απόλυτη ανύψωση στο μυστήριο για τη θεία σάρκωση. Κατατάχτηκε στο Δωδεκάορτο, στις δεσποτικές γιορτές.
Ο Ευαγγελισμός τοιχογραφείται σε τουρλαία εκκλησιά, ανατολικά, πάνω από δυο κολώνες, σε τράπεζα, έξω από την καμάρα, στα πλάγια, στις κολώνες και σε εικόνα, στο τέμπλο.
«Βημόθυρο» είναι η μεσαία θύρα-πόρτα, στην Ω­ραία Πύλη, στ’ άγιο Βήμα. Στον πληθυντικό «βημόθυρα» είναι τα δυο φύλλα στην Ωραία Πύλη. Όταν η Ωραία Πύλη σκεπαζόταν με πολύτιμο ύφασμα ή «βήλο», ονομαζόταν «βηλόθυρο». Η πρόσβαση στο ιερό Βήμα από τρεις θύρες, ονομάστηκαν «καγκελοθυρίδες, θύρετρα, βηλόθυρα, άγια θύρια, αμφίθυρα» κ.α..