Ο περίφημος Μηχανισμός των Αντικυθήρων του 2ου π.Χ. αιώνα αποτελούσε ένα μυστήριο για τους επιστήμονες, από τότε που βρέθηκε στο βυθό του Αιγαίου, το 1901. Νέες έρευνες δείχνουν ότι ήταν ένας εξαιρετικά προηγμένος μηχανισμός, που μπορούσε να προβλέπει αστρονομικά φαινόμενα και που τεχνολογικά βρισκόταν τουλάχιστον 1.000 χρόνια μπροστά από την εποχή του.

Το Πάσχα τού 1900, ένα πλοίο με σφουγγαράδες από τη Σύμη αναζήτησε καταφύγιο από τον καιρό σε έναν απάνεμο όρμο των Αντικυθήρων. Όταν η φουρτούνα κόπασε, ο Ηλίας Σταδιάτος βούτηξε στη θάλασσα, σε βάθος 42 μέτρων. Έκπληκτος, ο δύτης αντίκρισε το περίγραμμα ενός ναυαγίου. Μέσα στον επόμενο χρόνο ανασύρθηκε το φορτίο του ναυαγίου, που περιελάμβανε εκπληκτικά μπρούντζινα και μαρμάρινα αγάλματα, κεραμικά, γυαλικά, κοσμήματα και νομίσματα. Τα ευρήματα μεταφέρθηκαν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αθήνα. Ανάμεσα στα πολύτιμα αντικείμενα - ένα εκ των οποίων ήταν και ο περίφημος Έφηβος των Αντικυθήρων - βρέθηκε και κάτι παράξενο, σαν άμορφη μάζα από μπρούντζο και ξύλο. Αποθηκεύτηκε χωρίς να του δοθεί ιδιαίτερη σημασία, αλλά όταν το ξύλο στέγνωσε, ο όγκος άνοιξε, και το Μάιο του 1902 ο αρχαιολόγος του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Βαλέριος Στάης παρατήρησε ότι σε αυτήν τη μεταλλική μάζα υπήρχαν ενσωματωμένα γρανάζια. Η έρευνά του τον οδήγησε στο συμπέρασμα ότι επρόκειτο για ένα διαβρωμένο από τη θάλασσα αρχαίο μηχανισμό, χρειάστηκε όμως να περάσουν άλλα 70 χρόνια προκειμένου να κατανοηθεί πλήρως η σπουδαιότητά του.
Το 1971, ο Βρετανός ιστορικός της Επιστήμης Derek de Solla Price και ο Έλληνας πυρηνικός φυσικός Χαράλαμπος Καράκαλος χρησιμοποίησαν ακτίνες Χ και γ για να μελετήσουν το μηχανισμό. Οι ακτινογραφίες έδειξαν ότι 29 γρανάζια ήταν κρυμμένα στο εσωτερικό του. Το 1974, ο Price δημοσίευσε τα αποτελέσματα της έρευνάς του και τις θεωρίες του για το μηχανισμό.

Υποστήριξε ότι ήταν ένα αστρονομικό ημερολόγιο ή ένας αστρολάβος, με δείκτες στην μπροστινή και πίσω πλευρά του, οι οποίοι έδειχναν τη θέση του Ήλιου και της Σελήνης. Ο μηχανισμός μπορούσε, επίσης, να υπολογίζει τις κινήσεις των πλανητών και να προβλέπει ορισμένους αστρονομικούς κύκλους. Ωστόσο, η έρευνά του δεν έτυχε της αναγνώρισης που της άξιζε, καθώς κάποιοι επικριτές θεώρησαν ότι η ανάλυση του Price σχετικά με τις ενδείξεις των γραναζιών ήταν προκατειλημμένη από τη θεωρητική του υπόθεση για τη φύση και τη λειτουργία του μηχανισμού.
Το φθινόπωρο του 2005 απεστάλη ειδικός εξοπλισμός από τη Hewlett - Packard στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Με τη βοήθεια ακτινών Χ και ειδικών φωτογραφικών μεθόδων, η ομάδα των επιστημόνων μπόρεσε να φέρει στο φως περισσότερες λεπτομέρειες. Επιβεβαίωσαν τα συμπεράσματα για τη λειτουργία των γραναζιών, αλλά ανακάλυψαν επίσης και άλλα μυστικά του μηχανισμού. Αποδείχθηκε η ύπαρξη συνολικά 30 γραναζιών, ενώ στο τελευταίο αντίγραφο προστέθηκαν ακόμη επτά γρανάζια, που οι ερευνητές υποθέτουν ότι υπήρχαν στον αυθεντικό μηχανισμό. Οι επιστήμονες κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ο μηχανισμός μπορούσε να προβλέπει και εκλείψεις, τόσο του Ήλιου όσο και της Σελήνης. Κατάφεραν επίσης να εξιχνιάσουν τη λειτουργία πολλών ακόμη γραναζιών. Μεταξύ άλλων, αυτά έδειχναν το λεγόμενο Μετωνικό Κύκλο της Σελήνης, διάρκειας 19 ετών, που αντιστοιχούν σε 235 συνοδικούς μήνες, και έναν άλλο κύκλο 76 ετών, τον Καλλιππικό Κύκλο, που αντιστοιχεί στο τετραπλάσιο του Μετωνικού Κύκλου πλην μίας ημέρας.



Επιπλέον, από τον τύπο της γραφής οι ερευνητές συμπέραναν ότι ο μηχανισμός θα πρέπει να κατασκευάστηκε την περίοδο 150 - 100 π.Χ..
Τα αποτελέσματα όλων των ερευνών γύρω από το Μηχανισμό των Αντικυθήρων αποδεικνύουν ότι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν λεπτομερείς γνώσεις για τους συσχετισμούς, για τον Ήλιο, τη Σελήνη και τους πλανήτες. Ο τρόπος με τον οποίο συνεργάζονται τα γρανάζια, αποκαλύπτει και το αστρονομικό πρότυπο που αποτέλεσε τη βάση του μηχανισμού. Ένα από τα μικρότερα γρανάζια, το οποίο συνδέεται με το κεντρικό, περιστρέφεται μια φορά κάθε εννέα χρόνια. Το κεντρικό γρανάζι συνδέεται επίσης με ένα μικρό τροχό και έναν πίρο, έτσι ώστε το όλο σύστημα να περιστρέφεται με μεταβαλλόμενο και όχι σταθερό ρυθμό. Με τον τρόπο αυτό, τα γρανάζια μπορούσαν να αναπαραγάγουν επακριβώς την ακανόνιστη κίνηση της Σελήνης γύρω από τη Γη και μια πλήρης περιστροφή τους έπαιρνε περίπου εννέα χρόνια.
Η σχέση αυτή περιγράφηκε για πρώτη φορά από έναν από τους μεγαλύτερους αρχαίους Έλληνες αστρονόμους, τον Ίππαρχο. Ο Ίππαρχος έζησε αρκετά χρόνια στη Ρόδο, όπου δίδαξε Αστρονομία, και εκεί κατασκεύαζε πιθανώς τέτοιους μηχανισμούς. Η λειτουργία, δηλαδή, του Μηχανισμού των Αντικυθήρων μάς πηγαίνει απ’ ευθείας στο μεγάλο Έλληνα αστρονόμο και τις θεωρίες του. Σύμφωνα με αναφορές της εποχής, φαίνεται πως ο Αρχιμήδης (287 - 212 π.Χ.) είχε κατασκευάσει έναν παρόμοιο μηχανισμό, και είναι πιθανό ο μηχανισμός του Αρχιμήδη να ήταν ένας πρόδρομος εκείνου των Αντικυθήρων.

* ΣΕ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ 'SCIENCE ILLUSTRATED'