Από πολύ νωρίς στη ζωή του, το άτομο κατασκευάζει και εσωτερικεύει μια εικόνα του εαυτού του που τείνει προς το ιδεατό, δεδομένου ότι ακόμα δεν έχει εκφυλιστεί από τα κοινωνικά δεδομένα και δεν έχει μο­λυνθεί από προσποιητές και εμβόλιμες φιλοδοξίες. Είναι η σύλληψη του αγαθού εαυτού, που με τη θέασή του υποψιάζεται το υπερκόσμιο και το υπεράνθρωπο. Μέσα του περιλαμβάνονται οι ονειροπολήσεις, οι φαντασιώσεις, οι προοπτικές, οι οποίες στην παιδική και εφηβική ηλικία είναι τό­σο απόλυτες και επαναστατικές, ώστε διακωμωδούνται από τους συμβι­βασμένους ενήλικες ως ρομαντικές και ουτοπικές. Αργότερα, ο ιδεατός αυτός εαυτός επιχωματώνεται με τα περιττώματα της λογικής, διαπομπεύεται από μέριμνες βιοτικές και δηλητηριάζεται από προσδοκίες των γονέων, της κοινωνίας και της αναγκαιότητας. Είναι αυτός ακριβώς ο νό­θος εαυτός που καθορίζει την υψηλή ή τη χαμηλή αυτοεκτίμηση.
Όντας ένα συνονθύλευμα παιδικών απωθημένων αναμνήσεων και παροντικών επίπλαστων ιδανικών, σχηματίζει ένα άκαμπτο και απαιτητικό Υπερεγώ, που κινητοποιεί για δράση, αδιαφορώντας για τις εγγενείς κλίσεις του ατόμου ή την επιθυμία του να αγωνιστεί για επισφαλείς επιδιώξεις. Στην πραγματικότητα, επιτάσσει τη θυσία της ελεύθερης βούλησης στο βωμό ξενοκίνητων στόχων. Το όνειρο αντικαθίσταται από την επαγγελματική καταξίωση, το παιχνίδι από τα άχρηστα αθύρματα του καταναλωτισμού, που διαφημίζονται ως απαραίτητα, η αγάπη και η στοργή από τον αντα­γωνισμό, η γνώση από την εξειδίκευση, η σωφροσύνη από τη συσσώρευ­ση πλούτου. Το σύστημα έχει φροντίσει τόσο να γίνουν επιτακτικά όλα αυτά και τόσο ώστε να θεωρείται απόβλητος όποιος δεν τα αποδέχεται ως αναγκαιότητες, που ο σύγχρονος άνθρωπος αγωνίζεται καταναγκα­στικά σε όλον του το βίο να πλάσει ένα προσωπείο επιτυχημένου, δυνα­τού και εξασφαλισμένου, πάνω στα απομεινάρια των πιο βαρύτιμων αρε­τών του.
Η αποκαθήλωση των αξιών συνοδεύεται από την υλική επιβρά­βευση και τον έπαινο για τους πιο επιδεκτικούς και από καταισχύνη για όσους δεν έδειξαν τον απαιτούμενο ζήλο. Οι μεν πρώτοι αποκτούν ακλό­νητη αυτοεκτίμηση, ενώ οι υπόλοιποι καταδικάζονται με το στίγμα της ανεπάρκειας και της ανασφάλειας.
Οι νευρωσικές διαταραχές είναι το καταφύγιο του σημερινού ανθρώπου, μια απάτη τού Εγώ, που προσπαθεί να ξορκίσει τις αλλότριες απειλές, συμβολοποιώντας τες ως μια εναλλακτι­κή πραγματικότητα. Η τελειοθηρία αποτελεί το έσχατο μέσο των ατόμων με χαμηλή αυτοεκτίμηση, για να αποφύγουν τη δραστηριοποίηση. Επικα­λούμενα το ιδανικό και τοποθετώντας τον ιδεατό εαυτό υπερβολικά ψη­λά, δικαιολογούν την ατολμία τους, καθαγιάζουν την αδράνειά τους και αυτοπαγιδεύονται σ’ ένα φαύλο κύκλο με τίμημα τη στασιμότητα.
Η αυτοεκτίμηση, τελικά, είναι μια εξιδανίκευση του ενστίκτου της επι­βίωσης. Ο άνθρωπος πρέπει να αγαπήσει τον εαυτό του για να τον προ­στατεύσει από τον κίνδυνο, να τον λατρέψει για να τον διαιωνίσει, να τον κατανοήσει για να συνδιαλλαγεί μαζί του. Έτσι, κάθε ορισμός της αποδεικνύεται εξοργιστικά στατικός. Η ανθρώπινη προσωπικότητα είναι ουσία μεταβαλλόμενη και όχι ιδιότητες. «Γίγνεσθαι» και όχι «είναι». Ικα­νότητες σε νάρκη που, ανά πάσα στιγμή, μπορούν να εκδηλωθούν ή να παραμείνουν εγκλωβισμένες. Η αυτοεκτίμηση είναι μια αξιολογική ματιά σε αυτό που μόλις υπήρξε, αλλά έχει πια για πάντα χαθεί: την ύπαρξή μας λίγα χιλιοστά του δευτε­ρολέπτου πριν. Ρευστή όσο και το παρόν, πολυκύμαντη όσο και ο δυνη­τικός εαυτός μας, δε θα μας αποκαλυφθεί παρά μόνο στη στερνή μας πνοή. Και μέσα μας πάντα θα κρύβονται τα αντίθετα των συνειδητών αρε­τών μας για να αναιρούν την αυτοεικόνα μας, τη στιγμή ακριβώς που θα θεωρήσουμε ότι είναι τελεσίδικη.

* Ο Ευστράτιος Παπάνης είναι επίκουρος καθηγητής Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου.