Στην Ελλάδα η μετάβαση από την εκτεταμένη στην πυρηνική οικογένεια έχει σχεδόν ολοκληρωθεί και ο μονογονεϊκός τύπος τείνει να γίνει κοινωνικά αποδεκτός και να μην αποτελεί στίγμα, τουλάχιστον στα αστικά κέντρα. Κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες παρ’ όλα αυτά, οδηγούν σε μια πολύσημη κατάσταση. Τώρα συνυπάρχουν και οι τρεις μορφές οικογένειας ή αναβιώνουν μορφώματα προηγούμενων ιστορικών φάσεων, μεταλλαγμένων εξ αιτίας των σύγχρονων συνθηκών.
Η δομή της πυρηνικής οικογένειας παραμένει ισχυρή, τα οικογενειακά δίκτυα είναι ο κύριος φορέας κοινωνικοποίησης, επαγγελματικής αποκατάστασης και πρόσβασης στις πληροφορίες Επιπλέον, η οικογένεια ως αξία εξακολουθεί να παραμένει ισχυρή παρά τους κλυδωνισμούς και την αμφισβήτηση. Στα αστικά κέντρα η αύξηση των διαζυγίων, κυρίως αυτών που λαμβάνουν χώρα πολύ νωρίς στο συζυγικό βίο, έχει οδηγήσει σε μια ανάλογη αύξηση της μονογονεϊκότητας.
Στον αντίποδα αυτής της κατάστασης, πολλοί νέοι, πληττόμενοι από την ανεργία και την οικονομική δυσπραγία, επιλέγουν να παραμένουν στις οικογένειες καταγωγής σχεδόν μέχρι την ηλικία των 30 ετών και αργότερα ζουν κοντά στην οικογενειακή εστία και δημιουργούν δική τους οικογένεια στον ίδιο χώρο με την οικογένεια καταγωγής. Αυτό δημιουργεί μια περίεργη μορφή εκτεταμένης οικογένειας, ο σχηματισμός της οποίας διέπεται όπως και παλαιότερα από οικονομικές συγκυρίες. Η παρατεταμένη αυτή εξάρτηση δεν είναι χωρίς συνέπειες: Οι νέοι αργούν να κατακτήσουν το απαιτούμενο επίπεδο αυτονομίας, η προσωπικότητά τους καθηλώνεται σε παιδικό στάδιο, με αποτέλεσμα να αποτυγχάνουν ολοένα και περισσότερο κατά τη δημιουργία της δικής τους οικογένειας. Παράλληλα τα κοινωνικά τους δίκτυα δεν αναπτύσσονται επαρκώς και οι περισσότεροι δηλώνουν δέσμιοι ενός φαύλου κύκλου, που στον ένα πόλο του έχει την οικονομική δυσπραγία και στον άλλο την κοινωνική εξάρτηση.
Είναι γεγονός ότι αντίβαρο στην οικονομική κρίση αποτελούν τα υποστηρικτικά δίκτυα των νέων, το βάθος και το εύρος των οποίων καθορίζουν πολλές παραμέτρους κοινωνικής προσαρμογής και καλύπτουν και συναισθηματικές ανάγκες. Τα δίκτυα είναι το άθροισμα των προσωπικών επαφών, μέσω των οποίων το άτομο λαμβάνει συναισθηματική υποστήριξη, υλική ενίσχυση και συμμετοχή στις υπηρεσίες, έχει πρόσβαση στις πληροφορίες και δημιουργεί νέες κοινωνικές επαφές. Τα κοινωνικά δίκτυα συνήθως αποτελούνται από τα μέλη της οικογένειας, τους φίλους και τους γνωστούς και περιλαμβάνουν τρεις κρίσιμες έννοιες: α) το μέγεθος ή το εύρος, το οποίο αναφέρεται στον αριθμό των ατόμων που συμμετέχουν στο δίκτυο, β) τη σύνθεση, που αφορά το ποσοστό συμμετοχής στο δίκτυο μελών της ευρύτερης οικογένειας ή φίλων και γ) τη συχνότητα, που δηλώνει το πόσο συχνά τα μέλη ενός κοινωνικού δικτύου αλληλεπιδρούν.
Η παρατεταμένη παραμονή κοντά στην οικογένεια καταγωγής δημιουργεί ακόμα ένα πρόβλημα: Δεν επιτρέπει στους νέους να αναπτύξουν δίκτυα γεφύρωσης, δηλαδή διόδους επικοινωνίας με άλλες κοινωνικές τάξεις, ομάδες, μορφώματα, κουλτούρες, ώστε να πολλαπλασιάσουν τις ευκαιρίες ανέλιξης, να έχουν πρόσβαση σε πολύπλευρη πληροφόρηση, να αποκτήσουν νέες εμπειρίες και σε τελική ανάλυση να ενηλικιωθούν. Τα οικογενειακά δίκτυα δεσμών, όσο κι αν προστατεύουν από τις αντινομίες της σύγχρονης πραγματικότητας, μακροπρόθεσμα μπορούν να σχηματίσουν έναν κλοιό γύρω από τους νέους και να εμποδίσουν τη μετάβασή τους στην ωριμότητα.

* Ο Ευστράτιος Παπάνης είναι επίκουρος καθηγητής Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου.