Ο «Μυστικός Δείπνος» είναι σπάνια και μοναδική εικόνα που ιστόρησε ο αρχαγγελικός Λέσβιος λαϊκός ζωγράφος Θεόφιλος Χατζημιχαήλ (1873 - 1934), και βρίσκεται στη συλλογή του ποιητή Αντρέα Εμπειρίκου.
Ο «Μυστικός Δείπνος» είναι σπάνια και μοναδική εικόνα που ιστόρησε ο αρχαγγελικός Λέσβιος λαϊκός ζωγράφος Θεόφιλος Χατζημιχαήλ (1873 - 1934), και βρίσκεται στη συλλογή του ποιητή Αντρέα Εμπειρίκου (1901 - 1975). Φορητή, λαδομπογιά σε ξύλο (0,23 Χ 0,26 εκατοστά).
Ο Θεόφιλος στάθηκε και αγιογράφος. Έχει ζωγραφίσει αρκετές φορητές εικόνες και μερικές τοιχογραφίες, ξεχωριστά σε δυο ξωκκλήσια στον Κόλπο Γέρα, στη Λέσβο, στον Άι-Γιάννη και στους Ταξιάρχες. Ανάμεσα σ’ αυτές, με ευσέβεια και για τα Πάθη του Χριστού.
Το «Μυστικό Δείπνο» ζωγράφισε ο Θεόφιλος σύμφωνα με τη βυζαντινή παράδοση, αλλά με δικό του ρυθμό στη σύνθεση και στην έκφραση που παίρνουνε τα πρόσωπα. Σε μεγάλο δωμάτιο ξυλόστεγο με καμαρωτή πόρτα κι από τέσσερα παράθυρα δεξιά κι αριστερά, το τραπέζι μακρόστενο πιάνει όλο το χώρο. Πάνω του σκουτέλια-πινάκια με φαγητά, «κουμούλια», ψωμάκια, κανάτι και ποτήρια για το κρασί.
Η σκηνή
Στην «Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης», ο Διονύσιος από τη Φουρνά Ευρυτανίας, ιερομόναχος (1670 - 1746;) τον περιγράφει έτσι: «Ο μυστικός δείπνος. Σπίτι και εν αυτώ τράπεζα και σκουτέλια με φαγητά, και κανάτι με κρασί και ποτήρι, και ο Χριστός καθήμενος εν αυτή μετά των αποστόλων· και από το αριστερόν μέρος ο Ιωάννης κείμενος εις το στήθος αυτού· και από το δεξιόν ο Ιούδας, απλώνων το χέρι του εις το σκουτέλι και βλέπων εις τον Χριστόν.» Ο «Μυστικός Δείπνος» περιγράφεται κι από τους τέσσερις ευαγγελιστές έτσι (σε μετάφρασή μου) από τον Ματθαίο: «Όταν βράδιασε κάθισε στην τράπεζα με τους δώδεκα. κι ενώ τρώγανε είπε “αληθινά σας λέγω ότι ένας από σας θα με παραδώσει”. και λυπούμενοι σφόδρα αρχίσανε να λένε σ’ αυτόν ο καθένας από αυτούς· “μήπως εγώ είμαι, Κύριε;”. ο (Χριστός) αποκρίθηκε είπε· “αυτός που θα βουτήξει μ’ εμένα στο πινάκι το χέρι. αυτός θα με παραδώσει. ο μεν Υιός του ανθρώπου θα πάγει καθώς είναι γραμμένο γι’ αυτόν· αλίμονο στον άνθρωπο εκείνο με τον οποίο ο Υιός του ανθρώπου παραδίνεται· καλό ήταν στον άνθρωπο εκείνο αν δεν ήθελε να γεννηθεί”. αποκρίθηκε ο Ιούδας, που τον παράδωσε, και είπε· “μήπως εγώ είμαι. ραββί;” (Kύριε, δάσκαλε). λέγει σ’ αυτόν· “συ είπες”. Κι ενώ τρώγανε πήρε ο Ιησούς το ψωμί, ευλόγησε, έκοψε κι έδινε στους μαθητές και είπε· “πάρετε φάγετε· τούτο είναι το σώμα μου”· και πήρε το ποτήρι, ευχαρίστησε έδωσε σ’ αυτούς λέγοντας· “πιείτε απ’ αυτό όλοι· γιατί αυτό είναι το αίμα μου από την Καινή Διαθήκη, που χύνεται για πολλούς για ν’ αφεθούν οι αμαρτίες. σας λέγω ότι δε θα πιω στο εξής από τούτο τον καρπό του αμπελιού ως τη μέρα κείνη όταν πίνω αυτό καινούργιο μ’ εσάς στη βασιλεία του Πατέρα μου”.» (κστ΄, 20 - 29)
Από το Μάρκο: «Όταν βράδιασε έρχεται με τους δώδεκα· κι ενώ καθότανε στην τράπεζα και τρώγανε είπε ο Ιησούς· “αληθινά σάς λέγω ότι ένας από σας θα με παραδώσει, όποιος τρώγει μ’ εμένα”. (αυτοί) αρχίσανε να λυπούνται και να λένε σ’ αυτόν ο καθένας· “μήπως εγώ;” κι άλλος· “μήπως εγώ;”, ο (Χριστός) αποκρίθηκε είπε σ’ αυτούς, “ένας από τους δώδεκα που θα βουτήξει μ’ εμένα στο πινάκι (το χέρι). ο Υιός του ανθρώπου θα πάγει, καθώς είναι γραμμένο γι’ αυτόν· αλίμονο στον άνθρωπο εκείνο, με τον οποίο ο Υιός του ανθρώπου παραδίνεται· καλό ήταν στον άνθρωπο εκείνο αν δεν ήθελε να γεννηθεί”. Κι ενώ τρώγανε πήρε ο Ιησούς ψωμί, το ευλόγησε, έκοψε κι έδωσε σ’ αυτούς και είπε· “πάρετε φάγετε· τούτο είναι το σώμα μου”. κι αφού πήρε το ποτήρι ευχαρίστησε κι έδωσε σ’ αυτούς, και ήπιαν απ’ αυτό όλοι. και είπε σ’ αυτούς· “τούτο είναι το αίμα μου από την Καινή Διαθήκη, που χύνεται για πολλούς. αληθινά σας λέγω ότι δε θα πιω πια από τον καρπό του αμπελιού ως κείνη τη μέρα, όταν πίνω αυτό καινούργιο στη βασιλεία του Θεού”.» (ιδ΄, 17 - 25)
Από το Λουκά: «Κι όταν ήρθε η ώρα, κάθισε στην τράπεζα και οι δώδεκα απόστολοι μαζί του. και είπε σ’ αυτούς· “πολύ πεθύμησα να φάγω τούτο το πάσχα μ’ εσάς πριν να πάθω· διότι σας λέγω, ότι δε θα φάγω πια απ’ αυτό, ως ότου πληρωθεί στη βασιλεία του Θεού”. κι αφού πήρε το ποτήρι, ευχαρίστησε και είπε· “πάρετέ το και μοιραστήσατε ανάμεσά σας· διότι σας λέγω ότι δε θα πιω από τον καρπό του αμπελιού έως να έλθει η βασιλεία του Θεού”. κι αφού πήρε ψωμί ευχαρίστησε, έκοψε κι έδωσε σ’ αυτούς λέγοντας· “τούτο είναι το σώμα μου που δίνεται για σας· τούτο κάνετε σε θύμησή μου το ίδιο και το ποτήρι” αφού δειπνήσανε λέγοντας· “τούτο το ποτήρι (είναι) η Καινή Διαθήκη στο αίμα μου που χύνεται για σας· όμως να το χέρι εκείνου που με παραδίδει (είναι) μαζί μου στο τραπέζι. και ο Υιός του ανθρώπου θα πάγει όπως ορίστηκε· όμως αλίμονο στον άνθρωπο εκείνο που μ’ αυτόν παραδίνεται”. κι αυτοί αρχίσανε να συζητάνε μεταξύ τους ποιος τάχα ήταν απ’ αυτούς που θα ‘κανε αυτό.» (κβ΄, 14 - 23)
Από τον Ιωάννη: «κι αφού έγινε δείπνο, ο διάβολος είχε βάλει πια στην καρδιά του Ιούδα Σίμωνα του Ισκαριώτη να τον παραδώσει, ξέροντας ο Ιησούς ότι όλα έδωσε σ’ αυτόν ο Πατέρας στα χέρια του, κι ότι από τον Θεό βγήκε και προς τον Θεό πηγαίνει, σηκώνεται από το δείπνο και βγάζει τα ρούχα του, κι αφού πήρε προσόψι το ζώστηκε· μετά βάζει νερό στο νιπτήρα, κι άρχισε να πλένει τα πόδια στους μαθητές και να τα σφουγγίζει με το προσόψι, που ήταν ζωσμένος... “Κύριε, τις είναι;” αποκρίνεται ο Ιησούς· “εκείνος είναι στον οποίο εγώ αφού βρέξω το ψωμί θα δώσω”. κι αφού έβρεξε το ψωμί δίνει στον Ιούδα Σίμωνα τον Ισκαριώτη. και μετά το ψωμί τότε μπήκε σ’ αυτόν ο Σατανάς, λέγει λοιπόν σ’ αυτόν ο Ιησούς· “ό,τι κάνεις κάνε το γρηγορότερα”. αυτό όμως κανείς από τους καθισμένους κατάλαβε τι είπε σ’ αυτόν· διότι μερικοί νόμιζαν, επειδή ο Ιούδας είχε τη χρηματοσακούλα, ότι λέγει σ’ αυτόν ο Ιησούς, αγόρασε όσα χρειαζόμαστε για τη γιορτή, ή να δώσει κάτι στους φτωχούς. αφού λοιπόν αυτός πήρε το ψωμί βγήκε αμέσως· ήτανε νύχτα. Όταν λοιπόν βγήκε, λέγει ο Ιησούς· “τώρα δοξάστηκε ο Υιός του ανθρώπου, και ο Θεός δοξάστηκε σ’ αυτόν”.» (ιγ΄, 2 - 5, 25 - 31)
Κι η εικόνα
Στην εικόνα που ζωγράφισε ο Θεόφιλος, ο Χριστός βρίσκεται στη μέση με χρυσό φωτοστέφανο γύρω από το κεφάλι και κόκκινο χιτώνα. Έχει ακουμπήσει τα χέρια του, τις παλάμες, στην τράπεζα. Οι μαθητές, από έξι στα πλάγια, σε τριάδες, με χειρονομίες κουβεντιάζουνε μεταξύ τους και με απορία στα πρόσωπά τους οι περισσότεροι κοιτάζουνε στο Χριστό, με ανοιχτές τις παλάμες γι’ αυτά που ακούνε από τον Διδάσκαλο, ότι “ένας από σας θα με παραδώσει”. Η σύνθεση έχει κίνηση και τα χρώματα που χρησιμοποιεί είναι σκούρα.
Το τελευταίο δείπνο του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού με τους μαθητές του ονομάστηκε και χαρακτηρίστηκε «Μυστικός Δείπνος», γιατί σ’ αυτόν ιδρύθηκε το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, και παρήγγειλε τη συνεχή τέλεσή του από τους πιστούς. Στην τέλεση του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας ο τελετουργός κληρικός επικαλείται το Άγιο Πνεύμα να καθαγιάσει τα τίμια δώρα, το ψωμί και το κρασί, που μεταβάλλονται με τη δύναμη και την ενέργειά του αληθινά και πραγματικά σε σώμα και αίμα Χριστού. Η μεταβολή καταλαβαίνεται, σύμφωνα με την ορθόδοξη πατερική παράδοση στα πλαίσια της Μεταμόρφωσης του Ιησού και θεωρείται μυστηριώδης. Κατά τους ευαγγελιστές το δείπνο έγινε την παραμονή της σταύρωσης του Κυρίου, τη Μεγάλη Πέμπτη, και ήτανε πασχαλινό.
Το Πάσχα ήτανε μεγάλη γιορτή του ιουδαϊσμού (εβραϊκά πεσάχ σημαίνει διάβαση). Καθιερώθηκε για να γιορτάζεται η ανάμνηση της εξόδου των Εβραίων από την Αίγυπτο. Ο Χριστός και οι απόστολοι γιορτάσανε το ιουδαϊκό Πάσχα, που μ’ αυτό συνδέθηκε και ο Μυστικός Δείπνος.
Το χριστιανικό Πάσχα συνδέθηκε με το ιουδαϊκό τυπολογικά. Το ιουδαϊκό θεωρήθηκε προτύπωση για τη σταυρική θυσία του Χριστού, το σφαγμένο αρνί στην Αποκάλυψη. Η γιορτή του Πάσχα καθιερώθηκε από τους αποστόλους για να θυμίζει τη σταυρική θυσία του Χριστού, που απ’ αυτή πήγασε η σωτηρία για το ανθρώπινο γένος.
Ο Θεόφιλος στο «Μυστικό Δείπνο» του δίνει την πασχαλιάτικη ατμόσφαιρα, καθώς παρουσιάζει όλα τα πρόσωπα με τα γιορτινά τους και την τράπεζα γεμάτη με φαγητά και κρασί. Με το ίδιο θέμα, άλλη εικόνα από τον Θεόφιλο δεν υπάρχει απ’ όσο ξέρω.