Στον Αιγιαλό των Ερεσίων, χώμα καλύπτει το κατεστραμμένο Ρωμαϊκό Άστυ, ίσως το ποτάμι του Χριστού μετατίθεται ανατολικά (σημερινή θέση). Χτίζεται ο αρχικός Πρωτοχριστιανικός ναός του 4^ου αι. μ.Χ. και στο πρώτο μισό του 5^ου αι. μ.Χ. ο Επίσκοπος Ερεσού Ιωάννης χτίζει επάνω στον παλιό, τον ναό με το υπέροχο ψηφιδωτό όπου σε επιγραφή αναφέρεται το όνομά του (έλαβε μέρος στην 3^η Οικουμενική Σύνοδο της Εφέσου το 431 μ.Χ.).Επισκευάστηκε τον 6^ο και τον 7^ο αιώνα. Τον 8^ο αιώνα θάβεται εκεί ο Επίσκοπος Κρήτης Αγ. Ανδρέας, που πέθανε «εν πλω» γυρίζοντας από την Κωνσταντινούπολη (740 μ.Χ.). Επίσης χτίζεται, στο δυτικό άκρο του Αιγιαλού, η άλλη μεγάλη Παλαιοχριστιανική του Αφεντέλλη, κι αυτή με ψηφιδωτό και όπου βρέθηκε το μαρμάρινο κιβώτιο του Εγκαινίου (του 2^ου τέταρτου του 6^ου αι. - Κτητορική Επιγραφή). Κοντά ανασκάπτεται και ο αρχαϊκός δρόμος από Σίγρι προς Ερεσό, 70 μέτρα, πλάτους 2,10-2,55 μ. με παράλληλη αποχέτευση. Ένα σφριγηλό, Άστυ των πρωτοχριστιανικών χρόνων υπάρχει τώρα με λουτρά δίπλα στην εκκλησία, που στις πλαγιές του λόφου υπάρχουν υστερο-ρωμαϊκά σπίτια και μια ακόμα Παλαιοχριστιανική Βασιλική!* Τον 7^ο αιώνα η περιοχή ερημώνεται! Αυτό συνδέεται ίσως με τις επιδρομές των Σαρακηνών (654-678 μ.Χ.)!! Το Βυζαντινό και μετά Γενοβέζικο κάστρο υπάρχει και το Άστυ έχει μετατραπεί σε μικρό χωριό! Το κάστρο και ο οικισμός εγκαταλείφθηκαν τον 18^ο αιώνα όταν το κάστρο του Σιγρίου, το 1757 αποκτά την πρωτοκαθεδρία!** Το 1739, ο οικισμός μνημονεύεται από τον Pococke! Το φρούριο λοιπόν διατηρεί Τουρκική φρουρά στα 1548, όπου υπάρχει εκεί ένας μεγάλος Οικισμός, γιατί πιστεύουμε ότι προστάτευε το Πρωτοβυζαντινό Άστυ! Η Herse,*** έδρα Ναχιγιέ, έχει 556 (!) χριστιανικά σπίτια σε 4 μαχαλάδες, από τους οποίους στους τρεις αναφέρονται παπάδες ενοριών! (Παπά-Γιώργη, -Γιάννη και -Μανώλη)! Φορολογείται για μεγάλη παραγωγή σιταριού (14.704 Α), κριθαριού (3.250), μούστου (2.544), λιναριού (2264), κουκιών (1792), σύκων (1890) και πολλών άλλων προϊόντων! Ελιές και λάδι λίγα (210, 165). Επίσης βαλανίδια και ψάρια! Υπάρχει ένας νερόμυλος (90 Α) και ένας Ελαιόμυλος (μόνο 9 Α)! Δείχνει μια πολύ εύφορη περιοχή, που φορολογείται για μεγάλη παραγωγή αγαθών! Ήταν, λοιπόν, γύρω και επάνω στο Λόφο το Μεταβυζαντινό Άστυ της Ερεσού, με τις τρεις του ενορίες και το Κάστρο και μετά, μέσα στον 18^ο αιώνα μετατίθεται στο εσωτερικό, στη θέση της σημερινής Κωμόπολης, αφού έχει εγκαταλειφθεί το Κάστρο;;; Ήταν εκεί τότε το μικρό χωριό Αγία Ειρήνη (Ayia Rini) με 55 μόλις σπίτια και έναν εποχιακό νερόμυλο! Με τον μικρό ναό (γνωστό από τον 18^ο αιώνα) που αντικαταστάθηκε από την μεγάλη σημερινή Αγία Ειρήνη, του 19^ου αι., τον Μητροπολιτικό Ναό, που είχε δώσει το όνομα της, από τότε στον Οικισμό;;; Μάλλον!

* Μάκη Αξιώτη, «Περπατώντας τη Λέσβο» ,Ερεσός, τομ. Β σελ. 489-512

**Γεώργιος Ζάχος, 2010

***Κώστας Καμπουρίδης, «Λέσβος του 1548»

του επισκόπου Ιωάννη

του Αφεντέλλη του 6^ου αιώνα

και άλλα κτίρια με ψηφιδωτά (Μουσείο)

της Ερεσού ή Herse κάτω από το Κάστρο της Βίγλας

με την cisterna

με τις φολίδες των Γατελούζων σε θωράκια

ένα πλούσιο Μεταβυζαντινό Άστυ