Από τις Νάπες, με τον υπέροχο «θαλασσινό» Άγιο Θεράποντα, η παραλία έως το Ντίπ, είναι γεμάτη θεμέλια των οικισμών, που θα δούμε στην πορεία της εργασίας! Εμείς θα έλθουμε εσωτερικά, δίπλα στον αμαξιτό, που αντικαταστάθηκε από το νέο δρόμο! Ένα τεράστιο κυπαρίσσι, μνημείο της φύσης σηματοδοτεί την Αγία Μαρίνα¹, ένα σχετικά μεγάλο εξωκλήσι, που το 1994 είχε και ένα σπιτάκι δίπλα του! Ο χώρος απέχει 710 μέτρα από τις Νάπες και 284 μέτρα από την παραλία.

Εδώ υπάρχει πηγάδι και αρκετά αρχιτεκτονικά μέλη Παλιού ναού, με κύρια την αττικο-ιωνική βάση και το επίθημα με σταυρούς και συμφυές ιωνικό κιονόκρανο, στην Αγία Τράπεζα, από ένα μεγάλο, πιθανόν παλαιοχριστιανικό μνημείο! Έξω υπάρχουν κομμάτια αρράβδωτων κιόνων, μικρά επίκρανα και λαξευμένοι λίθοι από το μνημείο και τα πιθανά προσκτίσματα! Ο ληνός από τον παλιό ελαιόμυλο στηρίζεται στην κωλουροκωνοειδή, μυλόπετρα, σημάδι μεταγενέστερης εγκατάστασης! Στην ρίζα του κυπαρισσιού υπάρχει μεγάλη, βαθιά ορθογώνια δεξαμενή με νερό, η οποία χρησιμοποιείται για πότισμα, αλλά όπως αποδείχτηκε αποτελούσε πιθανόν το υπόγειο (Ζουρειό) του μεγάλου αλευρόμυλου που ανασκάφηκε ακριβώς από επάνω, κατά την κατασκευή του νέου δρόμου! Προβιομηχανική εγκατάσταση, χτισμένη με ντόπια ασβεστόπετρα και κουρασάνι και ίσως με κάθετη φτερωτή! Οι Υδρόμυλοι της περιοχής του Κάτω Τρίτους (Katatortoz)², στην πρώτη αναφορά του 1548 ήταν δύο και λειτουργούσαν 6 μήνες (ξηρόμυλοι).Ο ένας ήταν τούτος εδώ και ο άλλος, μέχρι στιγμής σε άγνωστη θέση! Από πού ερχόταν το προσαγωγό αυλάκι είναι άγνωστο! Σημαντικό εύρημα της αρχαιολογικής σκαπάνης είναι και η ανεύρεση αρχαίου, επιμήκους κτίσματος, από αλάξευτη ασβεστόπετρα και ασβεστοκονίαμα σχήματος μάλλον Π, με την μεγαλύτερη διάσταση από ΒΔ-ΝΑ. Το βορινό δωμάτιο ήταν ενιαίος χώρος, ενώ το νότιο άκρο ήταν χωρισμένο σε διάχωρα με θρανία, πιθάρια κ.α. Στο ενδιάμεσο τμήμα (ανατολικό) είχε μικρούς ορθογώνιους χώρους, απέναντι από την ανατολική «αυλή»! Η ανεύρεση των δύο φακοειδών μυλόλιθων*, δείχνει τη λειτουργία ελαιόμυλου trapetum, μάλλον της Βυζαντινής εποχής, ίσως σε σχέση με το ιερό της Αγίας Μαρίνας και την μεγάλη Παλαιοχριστιανική, της Παναγιάς της Γαλούσας, που θα δούμε πιο κάτω! Η καλλιέργεια της ελιάς είναι περιττό να αναφερθεί εδώ, αφού μέχρι στιγμής έχουμε δύο ελαιόμυλους Trapetum (στον Άγιο Θεράποντα και τον ανασκαμμένο) καθώς και ένα μεταγενέστερο στην Αγία Μαρίνα! Όσο για την καλλιέργεια των σιτηρών είναι πασίγνωστη από την αρχαία εποχή!

¹ «Στα Χνάρια τα Παλιά», Μάκη Αξιώτη, 1987 σελ. 90-91

² «Η Λέσβος τον 16^ο αιώνα», Κώστα Καμπουρίδη, Θεσσαλονίκη 2016, σελ. 714

* Η φακοειδής μυλόπετρα ήταν του τύπου με κοιλότητες από καλέμι! Υπάρχουν οι λείες και οι ραβδωτές!

σηματοδοτεί την Αγία Μαρίνα

με τα παλαιοχριστιανικά κατάλοιπα

σε πίνακα («Στα χνάρια τα Παλιά»)

με τον μεταγενέστερο ελαιόμυλο

τον νερόμυλο

και παρακάτω τον Βυζαντινό ελαιόμυλο

με τις δύο φακοειδείς μυλόπετρες!