¹ Με την ευκαιρία των 100 χρόνων από την Μικρασιατική καταστροφή προσπάθησα να αφουγκρασθώ τον παλμό της κοινωνικής, επιχειρηματικής και πολιτισμικής ζωής του Πλωμαριού αλλά και τα αίτια που οδήγησαν στην σημερινή συρρίκνωσή του. Ανέτρεξα στα γραπτά κείμενα και σημειώματα που βρίσκονται σκόρπια στις εφημερίδες της εποχής (1912-1932) και στα λιγοστά βιβλία που σώζονται αναφορικά με το Πλωμάρι. Από τα κείμενα που μπόρεσα να βρω, και που αφορούν κυρίως την οικονομική και πολιτική ζωή του Πλωμαριού κατά την περίοδο αυτή, εύκολα διαπιστώνει κανείς ότι διαγράφουν δυο σημαντικές δεκαετίες του Πλωμαριού που σηματοδοτούνται από το τραγικό 1922.

Απ΄τη μια μεριά, στις εφημερίδες («Σάλπιγξ» και «Ελεύθερος Λόγος2») της περιόδου 1912-1922 βρίσκει κανείς αναφορές για την επιχειρηματική δραστηριότητα, τις αφίξεις και αναχωρήσεις των μεγαλεμπόρων του Πλωμαριού (ενδεικτικά: Σάλπιγξ, 28/3, 17/5, 26/6, 10/7/1913)∙ που πηγαινοέρχονται από και προς τα κέντρα των επιχειρήσεών τους στην Εγγύς Ανατολήν∙ που αφειδώς συνεισφέρουν σε τοπικούς και εθνικούς εράνους∙ που ευεργετούν και συγχρόνως σηματοδοτούν μια ευημερούσα βιομηχανική κωμόπολη των 12000-15000 κατοίκων (ενδεικτικά: Σάλπιγξ, 13/1, 8/5/1911, Κήρυξ 1916, Λαϊκός Αγών 23/12/1912, ΕΛ 10/12/1931). Είναι η περίοδος που το Πλωμάρι ζει την απελευθέρωσή του από τους Τούρκους για την οποία και πρωτοστάτησε. Είναι η περίοδος που γεννιούνται όνειρα και ελπίδες για μια νέα αρχή. Είναι όμως και η περίοδος που το Πλωμάρι γεύεται τις δυνατότητες αλλά και τις αγκυλώσεις της κεντρικής εξουσίας τόσο της Νομαρχιακής όσο και αυτής των Αθηνών.

Δείγμα αυτής της δοκιμασίας είναι και η εξέλιξη που είχε ένα από τα πρώτα αιτήματα του Πλωμαριού προς την Κεντρική εξουσία. Κι αυτό ήταν το αίτημα να αποκτήσει το Πλωμάρι ένα λιμάνι, που τόσο είχε ανάγκη το παγκοσμιοποιημένο εμπόριο των προϊόντων του, του λαδιού και του σαπωνιού (ΕΛ 5/7, 19/8, 7/11, 30/11/1919). Πολύ περισσότερο, το αίτημα αυτό του Πλωμαριού ήταν ζωτικής σημασίας και για τον συμμετοχικό και ενεργό ρόλο του Πλωμαριού στα τοπικά και εθνικά δρώμενα.

Αντίθετα απ’ όλα αυτά, στις εφημερίδες («Σάλπιγξ» και «Ελεύθερος Λόγος») της περιόδου 1922-1932 το σκηνικό της ειδησεογραφίας αλλάζει. Η πτώση της Σμύρνης και η ήττα του Ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία, έχει σαν τραγική συνέπεια τον ξερριζωμό των Ελλήνων Μικρασιατών και τον κατακλυσμό των Ελληνικών νησιών από κυνηγημένους πρόσφυγες. Οι κοσμικές στήλες των εφημερίδων της Μυτιλήνης δίδουν τη θέση τους σε λίστες πεσόντων, αγνοουμένων και αιχμαλώτων στρατιωτών, σε αγγελίες ευρέσεως συγγενών, σε αγγελίες ευρέσεως καταλυμμάτων και εργασίας από τους πρόσφυγες. Συγχρόνως δε μικρές και μεγάλες οάσεις ανθρωπιάς ξεπηδούν σ’ όλα τα Λεσβιακά χωριά με την συγκρότηση φιλανθρωπικών Σωματείων και Συνδέσμων. Έρανοι και λαχειοφόρες αγορές διενεργούνται, τρόφιμα και ρούχα διανέμονται στους πρόσφυγες αλλά και στους ντόπιους που βρέθηκαν στο όριο της πείνας και της ανέχειας λόγω έλλειψης εργασίας. Είναι συγκινητικές οι προσφορές που δημοσιεύονται στις εφημερίδες στις οποίες το Πλωμάρι έχει εξέχουσα παρουσία. Σ’ αυτές πρωτοστατούν δωρεές των μεγαλοεπιχειρηματιών του Πλωμαριού, οι προσφορές του Σωματείου «Σύνδεσμος Μυροφόρος Μαγδαληνή» (Σαλπιγξ, 21/5 και 22/5/1922, 19/3/1923, 16/1/1924, ΕΛ 19/11 και 31/12/1931 κ.ά), ο Σύλλογος «Αγάπης», ο Σύλλογος Κυριών κλπ.

Στη δεκαετία του 1922-1932 η Λέσβος βιώνει τον Εθνικό διχασμό και γίνεται το επίκεντρο της επαναστατικής Κυβέρνησης Εθνικής Σωτηρίας του Ελευθερίου Βενιζέλου. Το Πλωμάρι υποστηρίζει με συντριπτική πλειοψηφία τους Βενιζέλο και Παπανδρέου και ο τοπικός «Συνδεσμος Εθνικής Σωτηρίας» (ΣΕΣ) γίνεται η κινητήριος δύναμη συμπαράστασης (βλέπε ενδεικτικά: Σάλπιγξ 21/5 και 22/5/1922, 19/3, 3/3 και 23/12/1923/, 16/1/1924 και 3/3//1923, ΕΛ 17/3, 13/11 και 20/11/1923).

Αναπόφευκτα, μείζονα κοινωνικά προβλήματα παραμελούνται την περίοδο αυτή στην περιοχή του Πλωμαρίου. Η ελονοσία και ο δάγγειος πυρετός για παράδειγμα μετρούν αρκετά κρούσματα. Σποραδικά παρουσιάζονταν και κρούσματα πανώλους (Τηλέγραφος 2/9/1915) και ευλογιάς (Λέσβος 26/1/1916). Προβλήματα ανεργίας, αστικής ασφαλείας και αγροφυλακής αναδύονται (ΕΛ 14/10/1923 και 6/11/1919). Ελλείψεις βασικών αγαθών και αισχροκέρδεια παρατηρούνται από καιρό σε καιρό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η έλλειψη ψαριών στην αγορά του Πλωμαρίου, λόγω της επιβληθείσης μικρότερης τιμής διατίμησης των ψαριών στη περιφέρεια από αυτή της Μυτιλήνης (Σάλπιγξ 14/4 1923). Παρόμοιο και η κατά περιόδους έλλειψη ξυλανθράκων (ΕΛ 8/11/1919 και 14/4/1923). Και μ’ όλα αυτά ξεχνιέται και το πρόβλημα του λιμανιού και μετατίθεται χρονικά προς την αρχή της δεκαετίας του 1930.

Κατά την περίοδο 1922-1932, στις κοινωνικές στήλες των εφημερίδων της Μυτιλήνης λιγοστεύουν οι αναφορές σε δραστηριότητες Πλωμαριτών και περισσεύουν οι αναφορές του αστυνομικού δελτίου. Λιγοστεύει όμως σημαντικά και η οικονομική ευρρωστία του Πλωμαριού πράγμα που αντανακλάται στη μείωση του πληθυσμού του που κατά την απογραφή της 15-16 Μαΐου 1928 αριθμεί 6481 κατοίκους. Η επιβατηγός ναυσιπλοΐα του Πλωμαριού υπερσκελίζεται από αυτή της Μυτιλήνης. Τα δρομολόγια όμως που διαφημίζονται δεν αγγίζουν το Πλωμάρι, που χάνει έτσι μέρος της εμπορικότητάς του.

To οδικό δίκτυο της περιφέρειας του Πλωμαριού παραμένει υποτυπώδες. Η οδική σύνδεση με την Μυτιλήνη3 προβληματική από τεχνικής πλευράς, ιδίως τον χειμώνα, και συγχρόνως μη ασφαλής λόγω των ένοπλων ληστοσυμμοριών που καιροφυλλακτούσαν σε διάφορα σημεία του δρόμου κυρίως μεταξύ Γέρας και Πλωμαρίου (βλ. ΕΛ 28/6/1928). Η οδική επικοινωνία του Πλωμαριού με τα χωριά της περιφερείας του εκεί όπου υπάρχει είναι σε αθλία κατάσταση και μη προσπελάσιμη ιδίως κατά τον χειμώνα. Οι δρόμοι Πλωμαρίου-Πολυχνίτου και Πλωμαρίου-Μεγαλοχωρίου-Αγιάσου σε κάκιστη κατάσταση ενώ ο δρόμος Πλωμαρίου-Μελίντας-Βρυσάς-Σκάλας Πολιχνίτου για τον οποίο είχαν εγκριθεί κάποιες πιστώσεις παρέμεινε στα χαρτιά μέχρι και της σήμερον. (Βλέπε Ελ. Λογ. 01/101928 και 29/7/1931).

Η φθίνουσα διαδρομή που Πλωμαριού που σηματοδοτείται από την πτώση της Σμύρνης, συνεπικουρήθηκε και ολοκληρώθηκε από τις επακολουθήσασες πολιτικές εξελίξεις και την απομόνωση του Πλωμαριού από στεριά και θάλασσα (λόγω ελλείψεως ή ακαταλληλότητος αμαξιτών δρόμων και ανεπάρκειας λιμανιού). Είναι αυτή η απομόνωση του Πλωμαριού από τον εθνικό και νομαρχιακό ιστό, (που δυστυχώς ακόμα δεν έχει γιατρευτεί), που οδήγησε το Πλωμάρι στη παρακμή την οποία και δεν θα πρέπει να την αποδίδουμε, ελαφρά τη γνώσει, ολοσχερώς ή σε μείζονα λόγο στην πτώση των χαμένων πατρίδων μας. Ήδη από του 1920 η ανεργία μαστίζει το Πλωμάρι, ο μεγάλος πληθωρισμός εξανεμίζει την αγοραστική ισχύ των Πλωμαριτών και η έλλειψη τροφίμων ήταν εφιαλτική (ΕΛ 17-18/3/1923).

Δυστυχώς το Πλωμάρι, έχασε τον δυναμισμό του ενσωματούμενο στον Εθνικό ιστό. Δεν μπόρεσε καν να συμμεριστεί τα προβλήματά του ούτε σε επίπεδο νομού. Το Πλωμάρι και γενικά η Λέσβος έπεσε θύμα της πολιτικής των Εθνικών Κυβερνήσεων και της αδυναμίας των να την απεμπλέξουν από τις κομματικές αντιπαραθέσεις. Αποτέλεσμα αυτών ήταν γρήγορα να συσσωρευθούν προβλήματα που συνεχώς μεγάλωναν. Ήδη αρκετά πριν από το 1928 η Λέσβος, και το Πλωμάρι ειδικά, βιώνουν μεγάλη ανεργία, αποτέλεσμα της άστοχης αγροτικής πολιτικής και ιδιαίτερα αυτής των τιμών του ελαίου και του σάπωνος (ΕΛ 30/01/1928 και 05/04/1928).

Πιο συγκεκριμένα, απ’ τη μια μεριά, το λάδι, εκτός του ότι φορολογείται άνισα σε σχέση με την Παλαιά Ελλάδα (βλ. Ελεύθερος Λόγος 30/1/1928), υφίσταται επί προσθέτως και την τοπική (Νομαρχιακή) φορολογία και εκτός τούτων συναγωνίζεται την ανεξέλλεγκτη νοθεία του με σπορέλαια. Απ’ την άλλη μεριά, ο μεγάλος και άνισος φόρος στο σαπούνι, έχει ως συνέπεια να κλείσουν όλα σχεδόν τα σαπωνοποιεία και να σταματήσουν οι εξαγωγές σαπουνιού σε Τουρκία και Βουλγαρία (Ελεύθερος Λόγος 31/1/1928). Αποτέλεσμα αυτού ήταν οι μάστορες και οι εργάτες του σαπουνιού να αποδεχτούν τις προσφορές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας να πάνε και να εργαστούν στην Τουρκία και να διδάξουν την τέχνη του σαπωνιού στους Τούρκους ομότεχνούς των.

Υπήρξαν θαρραλέες φωνές διαμαρτυρίας αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Η πολιτική τιμών του ελαίου και των προϊόντων του, που συνεχίζεται μέχρι και σήμερα, εξακολούθησε να συνεργεί στην εξαφάνιση της Λεσβιακής υπαίθρου (βλέπε και Ελ. Λόγ. 30/01/1928, 31/1/1928, 3/2/1928, 05/04/1928 και 12/6/1928). Κι έτσι, αυτά που κατάφεραν οι Πλωμαρίτες έμποροι που εμπιστεύθηκαν το Πλωμάρι και δημιούργησαν τις βιομηχανίες ελαίου και σάπωνος δεν χρειάστηκε παρά λίγα χρόνια μετά την πτώση της Σμύρνης το 1922, για να ατονίσουν και να κλείσουν τελικά ελέω της ανικανότητας των Εθνικών Κυβερνήσεων.

Έτσι, τα ανήσυχα εμπορικά πνεύματα των Πλωμαριτών, προβλέποντας τον βέβαιο θάνατο του Πλωμαριού, τους έκαμε να βρουν διέξοδο μέσω της αποδημίας είτε προς το εξωτερικό είτε προς το εσωτερικό. Γρήγορα το Πλωμάρι έχασε το μεγαλύτερο μέρος της βιομηχανίας του και συνάμα τον ενεργό πληθυσμό του και σήμερα γηρασμένο με λίγο περισσότερο από 3000 κατοίκους παραμένει παγωμένο στον χρόνο. Και παρ’ ό,τι σ΄αυτή τη τελευταία διαδρομή του έχασε μερικά από τα στολίδια του (π.χ., Παπαγεώργιο Αγορά, Αναγνωστήριο Βενιαμίν) ακτινοβολεί ακόμα την αρχοντιά του μέσα από τα διασωθέντα κτίριά του, τις εκκλησιές του, την Λέσχη Βενιαμίν ο Λέσβιος, τα καλντερίμια του, τις ακρογιαλιές του, τα φημισμένα προϊόντα του, ούζο και λάδι.

Κι αυτά δρουν σαν μια αστήρευτη πηγή δυναμισμού και απαρχή μιας νέας περιόδου ακμής για το Πλωμάρι σε πείσμα της χωριοποίησής του, που επιχειρείται τελευταία ελέω της Κλεισθένειας και Καλλικράτειας τάχα διοικητικής μεταρρύθμισης. Φαίνεται ότι δεν μπορέσαμε να διδαχθούμε κάτι από τα λάθη μας.

Το 1922 υπήρξε πράγματι κομβικό για την εξέλιξη του Πλωμαριού. Η Μικρασιατική καταστροφή συρρίκνωσε το εμπόριό του, πράγμα που συνεπικούρησε και επιτάχυνε μια φθίνουσα πορεία που ανδρώθηκε από τα λάθη των Εθνικών Κυβερνήσεων και τον Εθνικό διχασμό.

1. Το άρθρο αυτό αποτελεί επιτομή εκτενέστερης εργασίας που θα δημοσιευθεί στον υπό έκδοση Συλλογικό Τόμο της Σχολής Ανθρωπιστικών Επιστημών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου: «Από τη Συνθήκη των Σεβρών στη Συνθήκη της Λωζάννης. Ιστορικές Προσεγγίσεις και Όψεις του Προσφυγικού Ζητήματος».

2. «Ελεύθερος Λόγος», για συντομία θα αναφέρεται και ως ΕΛ στα επόμενα.

3. Ο δρόμος Πλωμαρίου Μυτιληνης δεν είχε ενταχθεί στο Εθνικό δίκτυο των δρόμων, εξακολύθησε να είναι κοινοτικός.