Ο Σεπτέμβρης του 1944 έμελε να είναι ένας σημαδιακός μήνας για τη Λέσβο. Ήδη οι Γερμανοί  γνωρίζοντας πως πλησίαζε πια η μέρα που θα εγκατέλειπαν το νησί, είχαν περιοριστεί στις στρατιωτικές τους εγκαταστάσεις στη περιοχή του Καρά - Τεπέ στη πόλη της Μυτιλήνης. Η τελευταία τους μεγάλη εξόρμηση εκτός της πόλης με στόχο κεφαλοχώρια του νησιού, ήταν μέσα στον Αύγουστο του ’44 στην Καλλονή και την Αγία Παρασκευή. Μια εξόρμηση που μπορεί να άφησε πίσω της δύο ντόπιους νεκρούς, αλλά δεν πτόησε το ηθικό των κατοίκων, καθώς ήταν φανερό πια, πως ο πόλεμος τελείωνε. Ο άνεμος της λευτεριάς έπνεε ήδη ούριος.[1]

Ήδη από τις αρχές του καλοκαιριού με απόφαση της ΝΕ Λέσβου του ΕΑΜ το βάρος της παρουσίας των στελεχών του, όπως και του ΕΛΑΣ μεταφέρεται από τη πόλη της Μυτιλήνης στην ύπαιθρο, όπου δεν υπάρχουν εγκατεστημένοι Γερμανοί και με κέντρο την Αγία Παρασκευή, επιχειρείται να στηθεί και να προετοιμαστεί η νέα επερχόμενη εξουσία.

Στις αρχές Σεπτέμβρη του 1944 με έδρα το σχολείο της Αγίας Παρασκευής, η ηγεσία του ΕΑΜ Λέσβου παίρνει σημαντικές αποφάσεις για την πολιτική που θα ακολουθούσε μετά την αποχώρηση των Γερμανών από το νησί. Έτσι : 1) Ορίζεται ως πρόεδρος του ΕΑΜ Λέσβου ο Μητροπολίτης Διονύσιος, με Γραμματέα τον Απόστολο Αποστόλου. 2) Στα πλαίσια της προετοιμασίας του ΕΛΑΣ για την κάθοδο του στη Μυτιλήνη, γίνεται μέσα σε πανηγυρικό κλίμα η ορκομωσία του 22^ου Συντάγματος του από τον Μητροπολίτη Καλλονής Διονύσιο. 3) Ορίζονται τα πρόσωπα που θα υποδειχθούν ως νέες διοικητικές και πολιτικές αρχές του νησιού, μετά την αποχώρηση των Γερμανών. Μεταξύ αυτών υποδείχθηκε ως νέος Νομάρχης Λέσβου ο λογοτέχνης Κώστας Φριλίγκος, ως νέος Δήμαρχος Μυτιλήνης ο Ανδρέας Αναγνωστόπουλος και ως Λαϊκός Επίτροπος ο Παναγιώτης  Παρρής. Καθορίστηκε τέλος λίστα με δωσίλογους και προδότες συνεργάτες των Γερμανών, που μετά την απελευθέρωση θα έπρεπε να συλληφθούν και να περάσουν από δίκη. Ήδη είχε συλληφθεί από τον ΕΛΑΣ καθ’ οδόν για τη Μυτιλήνη από την Αχλαδερή, ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος Α’ και είχε μεταφερθεί κρατούμενος στην Αγία Παρασκευή, με σκοπό στη συνέχεια να δικαστεί.[2]

Το Σαββάτο 9 Σεπτέμβρη 1944 είχε ήδη διαρρεύσει η πληροφορία στην Επιτροπή Πόλης του ΕΑΜ ότι οι Γερμανοί ετοιμάζονται να αναχωρήσουν άμεσα από το νησί. Η ευθύνη της Επιτροπής Πόλης για την τήρηση της τάξης, με το δεδομένο μάλιστα της απουσίας της ηγεσίας του ΕΑΜ Λέσβου από την πόλη ήταν μεγάλη. Παράλληλα έντονοι ήταν και οι φόβοι για ενδεχόμενο σαμποτάζ από τους Γερμανούς που αποχωρούσαν, είτε σε υλικές προμήθειες μεγάλης έκτασης – που ήταν απόλυτα αναγκαίες για τη  τροφοδοσία του πληθυσμού – είτε ακόμα και σε ανθρώπινες ζωές. Όλα αυτά μεγάλωναν την ανησυχία και την προσμονή.   

Η τεράστια σημασία που έδινε η ηγεσία του ΕΑΜ στη τήρηση της τάξης αμέσως μετά την αποχώρηση των Γερμανών, είχε διπλή στόχευση. Αφενός μεν να εδραιώσει αμέσως την αντίληψη πως δεν υπάρχει κενό εξουσίας, αλλά η νέα εξουσία στο νησί είναι το ΕΑΜ και οι σύμμαχοί του και με τη δεδομένη στήριξη του λαού να εδραιώσει την πολιτική του κυριαρχία, μην αφήνοντας περιθώριο για άλλες σκέψεις και επιλογές και αφετέρου να δώσει μια απάντηση στις συκοφαντίες των αντιπάλων του πως προωθεί την αναρχία. Είναι χαρακτηριστικό στο σημείο αυτό ένα απόσπασμα της εφημερίδας «ΕΜΠΡΟΣ». Όργανου της ΝΕ Λέσβου του ΚΚΕ : «...Έπρεπε να δουν αυτή τη μέρα όλοι όσοι υποτιμησανε το λαό της Μυτιλήνης και συκοφαντήσανε το Κομμουνιστικό Κόμμα σαν αναρχικό. Οι Κομμουνιστές κρατήσανε την τάξη επικεφαλής της Οργάνωσης [...εννοεί προφανώς του ΕΑΜ σ.σ.]. Αυτοί παίξανε ρόλο πρωτοποριακό σαν που είναι και η θέση τους. Φρουρήσανε την τάξη, προλάβανε κάθε έκτροπο και δείξανε τη σιδερένια γροθιά τους, τη συνειδητή τους πειθαρχία. Ο όχλος όπως τον λέγανε ήταν κυρίαρχος ο ίδιος, ήταν φρουρός του εαυτού του. Κι οι πιο αντιδραστικοί, οι πιο γκρινιάρηδες τρίβανε τα μάτια τους και μας ομολογήσανε ύστερα, πως τέτοια τάξη ποτέ δεν είδαν και ποτέ δεν την περίμεναν...»[3].

Τα χαράματα της Κυριακής 10 Σεπτεμβρίου 1944 το τελευταίο πλοίο με τους Γερμανούς στρατιώτες  άφηνε το λιμάνι της Μυτιλήνης. Η πόλη ήταν πια ελεύθερη. Η Επιτροπή Πόλης του ΕΑΜ είχε ήδη εγκατασταθεί στη Νομαρχία, ζητώντας από τον κατοχικό Διευθυντή της Δημήτρη Καρυώτογλου συνεργασία. Ο κίνδυνος να υπάρξουν λεηλασίες σε σπίτια πλουσίων και μια ανεξέλεγκτη κατάσταση λόγω του κενού εξουσίας, έπρεπε να αποτραπεί. Η χωροφυλακή περνά αμέσως στις διαταγές της Επιτροπής πόλης του ΕΑΜ και μαζί με τμήματα του εφεδρικού ΕΛΑΣ και πολιτοφύλακες, αναλαμβάνουν την ευθύνη της τήρησης της τάξης. Έγιναν κάποιες συλλήψεις δωσιλόγων που είχαν ως κύριο σκοπό την προστασία τους από την μεγάλη λαϊκή οργή, που ήταν έτοιμη να ξεσπάσει ανεξέλεγκτη. Πρώτη μεταξύ αυτών του φασίστα δημοσιογράφου της εφημερίδας «ΦΩΣ» Θανάση Γκράβαρη[4].

Στην Αγία Παρασκευή το κλίμα είναι εορταστικό. Η εφημερίδα του ΕΑΜ «Ελεύθερη Λέσβος» στις 12.9.1944 γράφει μεταξύ των άλλων : «...Από το πρωί ..[της Κυριακής 10.9.44]... μια αντιπροσωπεία της Νομαρχιακής Επιτροπής του ΕΑΜ στάλθηκε στη Καλλονή για να παραλάβη το Μητροπολίτη Μηθύμνης που θα έπαιρνε μέρος στη τελετή […της απελευθέρωσης…] και θα ευλογούσε τους αντάρτες. Με χαρά και περηφάνια ο Δεσπότης της Καλλονής δέχθηκε να χοροστατήση στη τελετή και ακολούθησε την αντιπροσωπία. Ο κόσμος της Αγίας Παρασκευής είχε πλημυρίση απ’ την αυγή όλα τα μέρη γύρω από το σκολιό, από το δρόμο και τα πεζούλια και τα παράθυρα και τις στέγες των κοντινών σπιτιών. Όταν φάνηκαν τα πρώτα αντάρτικα τμήματα ο κόσμος ξέσπασε σε ένα παραμιλητό ενθουσιασμού[5]...».

Με μεγάλη συγκέντρωση στη πλατεία του χωριού γιορτάζεται η απελευθέρωση. Ύστερα από μια σύντομη θρησκευτική τελετή, ο Διονύσιος μίλησε προς τους αντάρτες λέγοντας : «...Παιδιά του ΕΑΜ, αποτελείται την αγαθήν μερίδα του ελληνικού λαού, γιατί διαλέξατε αυτό το υψηλόν αγαθόν, να υπηρετήσετε την ελευθερία. Πηγαίνετε στη Μυτιλήνη για να καταλάβετε την πόλη. Προσέξετε, έχετε καθήκον απέναντι του λαού αυτού που υπέφερε τα πάνδεινα από τον κατακτητή. Ο ηρωισμός και η πίστις εις τον Θεόν ήσαν πάντα ελληνικές αρετές, αυτές καλείστε να συνεχίσετε». Στη συνέχεια τους έκανε συστάσεις να προλάβουν κάθε αναρχική πράξη και να φυλάξουν την περιουσία του λαού από τα ανεύθυνα στοιχεία και κατέληξε : «...Υπάγετε εις οδόν ειρήνης. Ο ελληνικός λαός περιμένει πολλά από σας». Στη συνέχεια μίλησαν στους αντάρτες του ΕΛΑΣ και στο συγκεντρωμένο πλήθος ο Σταμάτης Καββαδίας (Παύλος Οικονόμου) και ο Διοικητής του 22^ου Συντάγματος Βασίλης Ευλαμπίου[6].   

Η ηγεσία του ΕΑΜ την Τρίτη 12 Σεπτεμβρίου παίρνει το δρόμο για τη πρωτεύουσα του νησιού, τη Μυτιλήνη. Εκεί ο γιορτασμός ξεκινά με πανηγυρική δοξολογία, στην οποία χοροστατεί ο Πρωτοσύγγελος της Μητρόπολης Μυτιλήνης[7], ενώ όπως ήταν φυσικό εξέχουσα θέση στη θρησκευτική τελετή έχει ο νέος πρόεδρος του ΕΑΜ Μητροπολίτης Διονύσιος.

Στη συνέχεια όλος ο κόσμος κατευθύνεται στο Δημαρχείο, όπου με μια μεγαλειώδη λαϊκή συγκέντρωση γιορτάζεται η απελευθέρωση και τοποθετούνται οι νέες ΕΑΜικές πολιτικές αρχές του τόπου. Στο μπαλκόνι του Δημαρχείου, απ’ όπου μίλησε στους συγκεντρωμένους η ηγεσία του ΕΑΜ κυμάτιζαν δίπλα στην ελληνική, οι συμμαχικές σημαίες: η σοβιετική, η αμερικανική και η αγγλική.

Είναι η πρώτη ουσιαστικά φορά που η ηγεσία του τοπικού ΕΑΜ έχει την δυνατότητα να εμφανιστεί σύσσωμη και νόμιμη μπροστά στο λαό καταθέτοντας τα διαπιστευτήρια της. Η «Ελεύθερη Λέσβος» στο φύλλο της Τρίτης 12.9.1944 στη περιγραφή που έχει για τη γιορτή της απελευθέρωσης, στέκεται με έμφαση στο σημείο αυτό : «...Τις αρχές του νησιού  ...[τις ΕΑΜικές] ...και τα Νομαρχιακά Συμβούλια των οργανώσεων  ...[των ΕΑΜικών]... που πήγαν στην εκκλησιά συγκεντρωμένα τα χειροκρότησε και τα ζητωκραύγασε το ξεπφρενιασμένο πλήθος, το μεθυσμένο από το κρασί της λευτεριάς. Ο λαός, ο μόνος αρμόδιος να διαλέξη τους ανθρώπους που θα τον διοικήσουν γνώρισε τους αρχηγούς του και τους επιδοκίμασε. Γιατί ήτανε βγαλμένοι μέσα από τα ίδια του τα σπλάχνα. Κατάλαβαν πως κανείς δεν έχει σκοπό να του αρπάξη την εξουσία, πως πολύ σύντομα θα κληθεί να διαλέξη τους αληθινούς του αντιπροσώπους...»[8].

Τη συγκέντρωση άνοιξε ο Γραμματέας της Επιτροπής πόλης του ΕΑΜ Χρήστος Χριστοδούλου. Πρώτος μίλησε ο Δεσπότης Μηθύμνης (Καλλονής) και πρόεδρος της ΝΕ Λέσβου του ΕΑΜ Διονύσιος. Μίλησε για τις αξίες της ελευθερίας και της ισότητας που πρεσβεύει το ΕΑΜ και κάλεσε τον κόσμο να πυκνώσει τις τάξεις του. Στη συνέχεια μίλησαν κατά σειρά ο γραμματέας του ΕΑΜ Απόστολος Αποστόλου, ο εκπρόσωπος της ΚΕ του ΚΚΕ Βαγγέλης Γιοσμάς[9] και ο εκπρόσπωος της ΚΕ του ΕΑΜ Παύλος Οικονόμου (Σταμάτης Καββαδίας)[10].

Στη συνέχεια όλος ο συγκεντρωμένος κόσμος με πορεία κατευθύνθηκε στα Τσαμάκια όπου έγινε η πρώτη κατάθεση στεφάνων και η πρώτη τιμητική εκδήλωση για τους εκτελεσμένους της κατοχής.

Κλείνοντας αυτό το σημείωμα για την ημέρα της απελευθέρωσης στη Λέσβο θα πρέπει να σταθούμε στο βασικό διακύβευμα, που ήδη είχε τεθεί, όταν πια ήταν φανερό πως οι Γερμανοί σύντομα θα εγκατέλειπαν το νησί. Ποια θα ήταν η εξουσία που θα ακολουθούσε την αποχώρηση τους; Κι εδώ έχει μαγάλο ενδιαφέρον, για να διερευνήσει κανείς και να αναλύσει την πολιτική στόχευση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ στη συγκεκριμένη κρίσιμη πολιτική συγκυρία, να επικεντρώσουμε σε ένα απόσπασμα από το λόγο του Βαγγέλη Γιοσμά, μέλους της ΚΕ του ΚΚΕ, όπως αποτυπώνεται στο «ΕΜΠΡΟΣ» της 17.9.1944 στο οποίο δημοσιεύεται πλατιά περίληψη της ομιλίας του στη συγκέντρωση της απελευθέρωσης. Λέει λοιπόν ο Βαγγέλης Γιοσμάς : «...Για το αύριο το ΚΚΕ – όπως είναι ο σπουδαιότερος πολιτικός Οργανισμός στη Χώρα μας – μπόρεσε να καταλάβη πως το πολίτευμα που πρέπει νάχη μετά την απελευθέρωση η Χώρα μας είναι η Λαϊκή Δημοκρατία και θα αγωνιστή γι’ αυτό. Οι κομμουνιστές, χωρίς να ξεχνάνε ποτέ το Σοσιαλισμό και τη Σοβιετική Δημοκρατία θα παλέψουν με όλες τους τις δυνάμεις για τη νίκη της Λαϊκής Δημοκρατίας. Η Λ.Δ. δεν έχει καμμία σχέση με την αστική Δημοκρατία του 1926...»[11]. Εδώ ο Γιοσμάς προσπαθώντας να εκλαϊκεύσει τη θέση του ΚΚΕ στο συγκεντρωμένο κόσμο για τη νέα εξουσία, διαχωρίζει τη Λαϊκή Δημοκρατία τόσο από το Σοβιετικό μοντέλο, (που τίθεται ως προοπτική μεν, όχι όμως άμεση), όσο φυσικά και από τον αστική δημοκρατία του 1926.

Τα γεγονότα που ακολούθησαν την απελευθέρωση ακύρωσαν όπως ξέρουμε αυτή τη προοπτική, παρά την απόλυτη αρχική πολιτική κυριαρχία του ΚΚΕ και του ΕΑΜ τις μέρες της απελευθέρωσης. Αλλά αυτά και για όσα έγιναν στο νησί τα επόμενα κρίσιμα χρόνια είναι ζητήματα που δεν χωρούν στο παρόν σημείωμα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Αποστόλου Απόστολος 1985, Μνήμες, εκδόσεις Κ. Καπόπουλος, Αθήνα
• Αναγνωστοπούλου - Κιοσκλή Βάνα, 2002, «Αναμνήσεις από την κατοχή των Γερμανών 41-44 και από την Εθνική Αντίσταση στη Μυτιλήνη», Αιολικά Χρονικά, τόμος Δ΄, : 214-225, Μυτιλήνη
• Εφημερίδα «ΕΜΠΡΟΣ» Αρ. Φύλλου 1, 17 Σεπτεμβρίου 1944
• Εφημερίδα «Ελεύθεση Λέσβος» Αρ. Φύλλου 7, 12 Σεπτεμβρίου 1944
• Κεμερλής, Παναγιώτης Κ. / Πολυχρονιάδης, Αρ. Σ., Η Αντίσταση στη Λέσβο. Πηγές και πτυχές της, εκδόσεις Ιδιωτική, Αθήνα, 1988
• Σαραντάκος Μίμης, 1995 Ο Άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης, εκδόσεις Ερατώ, Αθήνα

[1] Στη τοπική ιστοριογραφία υπάρχουν τρεις τουλάχιστον βασικές πηγές που αναφέρονται με λεπτομέρεια στις μέρες εκείνες της λευτεριάς. Ο Γραμματέας του ΕΑΜ Λέσβου Απόστολος Αποστόλου στο βιβλίο του «Μνήμες» (Αποστόλου, 1985 : 235 - 241) κάνει μια λεπτομερή αναφορά στα γεγονότα αναφέροντας πως η Οργάνωση του ΕΑΜ είχε ήδη ενημερωθεί από τον πρώτο διερμηνέα των Γερμανών Διογένη Βενετόπουλο, ότι οι Γερμανοί ετοιμάζονται να φύγουν. Οι Π. Κεμερλής και Α. Πολυχρονιάδης στο βιβλίο τους «Η Εθνική Αντίσταση στη Λέσβο» περιγράφουν τις μέρες της απελευθέρωσης στη Λέσβο μέσα από την αφήγηση του Σταμάτη Καββαδία, (Παύλος Οικονόμου), μέλους της ΚΕ του ΕΑΜ, που ήλθε στη Λέσβο τον Αύγουστο του 1944 με εντολή του ΕΑΜ, με σκοπό να αναλάβει εκ μέρους της ΚΕ την καθοδήγηση του αγώνα. Τέλος ιδιαίτερα λεπτομερείς περιγραφές για τα γεγονότα τις μέρες της απελευθέρωσης, υπάρχουν στις εφημερίδες «Ελεύθερη Λέσβος» (τευχ. 07, 12/9/1944) και «ΕΜΠΡΟΣ» (τεύχος 01, 17/9/1944), όργανα της ΝΕ Λέσβου του ΕΑΜ και της ΝΕ Λέσβου του ΚΚΕ αντίστοιχα.

[2] Αποστόλου «Μνήμες», σελ. 237-239 και Π. Κεμερλής – Α. Πολυχρονιάδης, 1988  «Η Εθνική Αντίσταση στη Λέσβο» σελ.  429-431

[3] Εφημερίδα «ΕΜΠΡΟΣ» τεύχος 1 17.9.1944

[4] Αποστόλου ο.π. σελ. 238

[5] Για λόγους ακρίβειας διατηρήσαμε την σύνταξη και την ορθογραφία του κειμένου της εφημερίδας

[6] Εφημερίδα «Ελεύθερη Λέσβος» τεύχος 07, 12/9/1944 (Διατηρήσαμε για λόγους ακρίβειας τη σύνταξη και την ορθογραφία της εφημερίδας της εποχής αυτής)

[7] Ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος Α’ ήταν κρατούμενος με την κατηγορία της συνεργασίας με τον κατακτητή

[8] Στο ίδιο ό.π.

[9] Ο Βαγγέλης Γιοσμάς είχε αποσταλεί από το ΚΚΕ στο νησί για να αναλάβει την καθοδηγητική δουλειά του κόμματος από τις αρχές του 1944.

[10] Για τις μέρες εκείνες ο Σταμάτης Καββαδίας αναφέρεται αναλυτικά στο βιβλίο του «Η ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΒΟΙΑ (1941-1944) : Αποστολή στο Αρχιπέλαγος» (σελ. 290 – 350) 

[11] «ΕΜΠΡΟΣ» ο.π.