Εφηβική κατάθλιψη και απόπειρες αυτοκτονίας

Υπάρχουν κάποια παιδιά, πιο ευαίσθητα, ντροπαλά και εσωστρεφή, εξίσου όμως αθώα όπως όλα τα υπόλοιπα, που ενηλικιώνονται πριν εξαργυρώσουν την ανεμελιά της πρώτης ποίησης, που γερνούν τιθασεύοντας συναισθήματα πιο διατρητικά από όσα αντέχει η αδοκίμαστη ψυχή τους και που το μυαλό τους τυφλώνεται στην ανελέητη αντηλιά της φιλαυτίας των ενηλίκων.
Υπάρχουν παιδιά, που μέμφονται τον εαυτό τους για το γκρίζο της κοινωνίας και που στο ψηφιδωτό των αναμνήσεών τους λείπει η στοργή, η τρυφερότητα, η ανάληψη ευθυνών και ο σεβασμός της ιδιαιτερότητάς τους. Μερικά από αυτά γίνονται αργότερα χρήστες ουσιών. Άλλα χαρακτηρίζονται από εμβριθείς ειδικούς ως ελλειμματικά, παραβατικά ή με συναισθηματικές διαταραχές και μαθησιακές δυσκολίες. Κάποια αυτοκτονούν.
Στα παιδιά αυτά, που δεν είναι σαν τα άλλα, η ματιά τους δέεται για ερμηνείες που δε δόθηκαν και η σκέψη μετατρέπεται σε κολαστήριο ονείρων, που λιγοψύχησαν. Ένας επιπόλαιος και αστόχαστος λόγος, κάποιο χονδροειδές αστείο, η αδιαφορία, η σφοδρότητα μιας κριτικής, η έλλειψη κατανόησης, η γνώμη των άλλων, η σκληρότητα, ο αναίτιος ανταγωνισμός στο σχολείο, αλλά ακόμα και η μοναξιά, η αποξένωση και η αυτοεκτίμηση που χτίστηκε σε σαθρά θεμέλια, μπορεί να γίνουν αιτίες εσωτερικού θρήνου και πένθους.

Στις παιδικές τους εμμονές παρασιτεί η χαρά, που δεν κερδήθηκε όταν έπρεπε και ενεδρεύει η λάθος στιγμή, που επικύρωσε την ανυπέρβλητη ματαίωση. Απαγορευτικό και άκαμπτο «υπερεγώ», αγάπη που αδιάλλακτα παζαρεύεται για να διασωθεί και φαντασία που βαλτώνει στο ανέφικτο. Το σκηνικό του δράματος έχει στηθεί αθόρυβα και οι θεατές του ανυποψίαστοι συναινούν στο απροσδόκητο κλείσιμο της αυλαίας.
Τα παιδιά αυτά, που το χαμόγελό τους κέρωσε για να μοιάσει στην κούκλα, στην οποία κάποτε εκμυστηρεύθηκαν τη θλίψη τους, που η κραυγή τους δε βρήκε ήχο να εκφραστεί, αλλά θόλωσε τις νερομπογιές, με τις οποίες ζωγραφίστηκε η οδύνη, δε μεγάλωσαν αναγκαστικά διαφορετικά από τα άλλα. Ανατράφηκαν και αυτά στα απομεινάρια του θεσμού της οικογένειας, μυήθηκαν στην υποκουλτούρα του νεοφιλελευθερισμού και της αστικής ιδεολογίας, θήλασαν την ανημποριά και την έλλειψη φαντασίας των γονιών να προσφέρουν το αλησμόνητο, το συναρπαστικό και το μοναδικό. Εμποτίστηκαν από τις άχρηστες λοιδορίες ενός ανάπηρου εκπαιδευτικού συστήματος και χάραξαν στο θρανίο τους τα ιερογλυφικά μιας απόγνωσης, που κανείς δεν αποκρυπτογράφησε. Και μερικά βίωσαν πολύ νωρίς την κακοποίηση, την παραμέληση και τη σεξουαλική διαστροφή.

Τα σημάδια μιας επικείμενης απόπειρας αυτοκτονίας στους εφήβους είναι δύσκολο να διαβαστούν, επειδή απαιτούν υπομονή, άσβεστο ενδιαφέρον, συναισθηματική νοημοσύνη, γνώση, αλλά κυρίως τη βεβαιότητα πως κάθε παιδί είναι μοναδικό, δημιουργεί τις δικές του αξίες, που δε μοιάζουν απαραίτητα με αυτές που τα φερέφωνα της καθεστώσας τάξης επιχειρούν να εμφωλεύσουν.
Ο έφηβος δομεί μία δική του πραγματικότητα, όπου όλα εμπεριέχουν τη γοητεία και τον κίνδυνο του πρωτόγνωρου. Η εμπειρία δεν έχει αποκτηθεί και ο υποθετικός συλλογισμός, το πολύτιμο «αν», που εκτοξεύει την προσωπικότητα πέρα από το «εδώ και τώρα», ανακατασκευάζει αλήθειες, δοκιμάζει εναλλακτικές και κρίνει τα αυτονόητα. Όλα είναι υπό αίρεση. Ακόμα και ο θάνατος δεν είναι αμετάκλητος. Ο εαυτός μεταβάλλεται καθημερινά, το προσωρινό φαντάζει αιώνιο, τα συναισθήματα και οι πεποιθήσεις έχουν νόημα μόνο όταν θωπεύουν το ακραίο. Η πληθώρα των θυμικών διακυμάνσεων, η ανεξέλεγκτη υπερευαισθησία, η ροπή προς τη σύγκρουση και την αμφισβήτηση μπερδεύουν τα άτομα, που θα μπορούσαν να διακρίνουν μία επικείμενη απόπειρα αυτοκτονίας. Γονείς, εκπαιδευτικοί, συγγενείς και φίλοι αποδίδουν τη μεταβλητότητα των συναισθημάτων στην εφηβεία και αγνοούν τον κώδικα και την ιδεοληψία της καταθλιπτικής λαίλαπας:

-Απόσυρση από δραστηριότητες που πριν έδιναν ευχαρίστηση. -Σταδιακή πτώση της απόδοσης στο σχολείο και προβλήματα συμπεριφοράς, -Αδιαφορία για τους φίλους και τη διασκέδαση, -Απομόνωση πέρα από το συνηθισμένο, -Αδυναμία προσοχής, -Συχνή αναφορά στο θάνατο και ενασχόληση με λογοτεχνία ή μουσική σχετική με αυτοκτονίες, -Προσπέλαση ιστοσελίδων που περιγράφουν τρόπους αυτοχειρίας ή θανάτους, -Μοίρασμα των αγαπημένων παιχνιδιών, βιβλίων, DVDs κ.λπ. σε άλλους. -Ενοχικές εκφράσεις, «εγώ φταίω για όλα», «οι γονείς μου θα ζούσαν καλύτερα αν δεν υπήρχα», «όλοι οι καυγάδες γίνονται εξ αιτίας μου», «εγώ ευθύνομαι για το διαζύγιο» ... «εμένα δε με αγαπάει κανείς» ... «δε θα είμαι πια πρόβλημα» ... «σε λίγο όλα θα τελειώσουν» ... «κανείς δε με καταλαβαίνει» ... «όλα είναι μάταια», -Φαντασίωση της κηδείας τους και του πόνου που θα προκαλέσει στα αγαπημένα πρόσωπα που το πλήγωσαν. Η αυτοκτονία στους εφήβους είναι εκδίκηση, -Αδιαφορία για την εξωτερική εμφάνιση και καθαριότητα, -Διαταραχές ύπνου και φαγητού, -Απρόκλητη επιθετικότητα και κλάμα, -Πλήξη και ατονία, -Έλλειψη θετικής αντίδρασης σε επαίνους, -Τάση για αυτοτιμωρία και ενέργειες που προκαλούν πόνο (π.χ. τρύπημα σώματος), -Παράξενες σκέψεις και εμμονές, αμφιθυμία, υστερικά γέλια, εκρήξεις θυμού, -Συγγραφή σημειωμάτων αυτοκτονίας, -Έντονο ενδιαφέρον για το μέσο και τα υλικά της απόπειρας, -Τακτοποίηση εκκρεμοτήτων, καθάρισμα δωματίου και προσωπικών αντικειμένων, -Ξαφνική ευδιαθεσία μετά από μία περίοδο κατάθλιψης, -Παράπονα για πόνους, κεφαλαλγίες κ.λπ., που τις περισσότερες φορές δεν υφίστανται.
Ο έφηβος που έχει τα παραπάνω συμπτώματα, δε θα αποπειραθεί να αυτοκτονήσει απαραίτητα. Όμως δεν πρέπει για κανένα λόγο να αγνοηθεί, ακόμα κι αν χρησιμοποιεί την απειλή της αυτοχειρίας του για χειριστικούς λόγους. Η παραπομπή σε ειδικό είναι επιβεβλημένη, όπως και η άμεση πρόκληση συζήτησης για τις προθέσεις του. Οι αυτοκτονίες των εφήβων έχουν δεκαπλασιασθεί, όπως και τα κρούσματα κακομεταχείρισής τους, ενώ η παθογένεια αυξάνεται μέσω της μίμησης νοσηρών προτύπων, της αποξένωσης των γονέων και των ευδαιμονιστικών ιδανικών.
Ο θάνατος οποιουδήποτε παιδιού είναι ήττα για την κοινωνία μας και ευτελισμός των αξιών της.
 
* Ο Ευστράτιος Παπάνης είναι επίκουρος καθηγητής Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου, ψυχολόγος.