Μία από τις σημαντικές επετείους στη διάρκεια του 2009 είναι η συμπλήρωση 130 χρόνων από τη γέννηση του Άλμπερτ Αϊνστάιν στο Ουλμ της Γερμανίας, στις 14 Μαρτίου 1879. Αξίζει να θυμηθούμε με την ευκαιρία αυτή, όχι μόνο τον κορυφαίο επιστήμονα του 20ού αιώνα, αλλά και τον πολιτικό Αϊνστάιν, ο οποίος είναι πολύ λιγότερο γνωστός ή εντελώς άγνωστος σε πολλούς συμπολίτες μας.
«Τον θαυμάζω όχι μόνο ως μεγάλο επιστήμονα, αλλά και ως μεγάλο άνθρωπο», έγραφε για τον Αϊνστάιν ο τιμημένος με Νόμπελ Ειρήνης (1995) συνάδελφός του Τζόζεφ Ρότμπλατ, σε επιστολή που έστειλε στις 11 Ιουνίου 2005. «Παρά τη διάνοιά του και τη φήμη του, συμπεριφερόταν πάντοτε με μεγάλη απλότητα», γράφει ο Μπέρτραντ Ράσσελ για το χαρακτήρα του συναδέλφου του.
Ο Αϊνστάιν έχει συνεισφέρει σημαντικές ιδέες και πλούσια δράση ως ανθρωπιστής, ειρηνιστής, αντιμιλιταριστής, αντιρατσιστής και σοσιαλιστής. Η τελευταία υπογραφή του, μια εβδομάδα πριν πεθάνει στις 18/4/1955 στο Πρίνστον, ήταν κάτω από το περίφημο «μανιφέστο Αϊνστάιν - Ράσσελ» που αποτέλεσε τη βάση για ένα από τα μεγαλύτερα παγκόσμια αντιπυρηνικά κινήματα, το Pugwash.
Μετά τα ολοκαυτώματα της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι, στις 6 και 9 Αυγούστου 1945, ο Αϊνστάιν ξεκίνησε από τους πρώτους τον αγώνα για την απαγόρευση των πυρηνικών όπλων, ιδρύοντας κίνηση το 1946 με το χαρακτηριστικό τίτλο «Επιτροπή Έκτακτης Ανάγκης Ατομικών Επιστημόνων». Ωστόσο, η είσοδος στον Ψυχρό Πόλεμο έκανε το έργο τέτοιων κινήσεων εξαιρετικά δυσχερές, ιδιαίτερα στα χρόνια του Μακαρθισμού όταν και ο Αϊνστάιν βρέθηκε στο στόχαστρο της περιβόητης υποεπιτροπής ερευνών της Γερουσίας για «αντιαμερικανικές ενέργειες». Δεν κάμφθηκε, όμως, ο Αϊνστάιν και μάλιστα δε δίστασε να απευθύνει έκκληση στον Πρόεδρο Τρούμαν για τη ζωή του ζεύγους Έθελ και Τζούλιους Ρόζεμπεργκ, που είχαν κατηγορηθεί για κατασκοπία σε όφελος της Ε.Σ.Σ.Δ. και είχαν καταδικαστεί σε θάνατο, ποινή που τελικά εκτελέστηκε.
Το άρθρο του «Γιατί ο σοσιαλισμός», που δημοσιεύθηκε το Μάιο του 1949 στο πρώτο τεύχος του αμερικανικού περιοδικού «Monthly Review» του φίλου του Paul Sweezy, ήταν από τις σημαντικότερες πολιτικές παρεμβάσεις του Αϊνστάιν τα δύσκολα εκείνα χρόνια.
Είναι αξιοσημείωτο ότι από τότε ο Αϊνστάιν έβλεπε να συντελείται η παγκοσμιοποίηση. «Θα αποτελούσε μικρή υπερβολή - έγραφε - να ισχυριστούμε ότι ακόμα και τώρα έχουμε μια πλανητική κοινότητα παραγωγής και κατανάλωσης.» Παράλληλα, εκτιμούσε ότι «το ιδιωτικό κεφάλαιο τείνει να συγκεντρώνεται σε λίγα χέρια», προσθέτοντας ότι «αποτέλεσμα αυτής της εξέλιξης είναι η δημιουργία μιας ολιγαρχίας του ιδιωτικού κεφαλαίου και η τεράστια δύναμή του που δεν μπορεί να ελεγχθεί αποτελεσματικά ακόμα και στις δημοκρατικά οργανωμένες πολιτικές κοινωνίες».
Στο ίδιο άρθρο του, ο μεγάλος επιστήμονας επεσήμαινε φαινόμενα διαπλοκής, γράφοντας ότι «τα μέλη των νομοθετικών σωμάτων επιλέγονται από πολιτικά κόμματα που χρηματοδοτούνται σε μεγάλο βαθμό και επηρεάζονται και με άλλους τρόπους από τους ιδιώτες καπιταλιστές», με συνέπεια «οι αντιπρόσωποι του λαού να μην προστατεύουν ικανοποιητικά τα συμφέροντα των μη προνομιούχων τμημάτων του πληθυσμού».
Υποστήριζε θερμά το σοσιαλισμό ο Αϊνστάιν για την απαλλαγή της κοινωνίας από τα δεινά που περιέγραφε, ωστόσο προειδοποιούσε ότι «η σχεδιασμένη οικονομία δεν αποτελεί ακόμα σοσιαλισμό», αφού «μια σχεδιασμένη οικονομία ως τέτοια μπορεί να συνοδεύεται από πλήρη υποδούλωση του ατόμου». Έθετε, λοιπόν, το ζήτημα «πώς μπορούν να προστατευτούν τα δικαιώματα του ατόμου και ως εκ τούτου να κατοχυρωθεί το δημοκρατικό αντίβαρο στη δύναμη της γραφειοκρατίας».
Πάνω απ’ όλα ο Αϊνστάιν ήταν πολέμιος του πολέμου. Καλούσε όλη την ανθρωπότητα να ενωθεί, παραμερίζοντας πολιτικές ή άλλες διαφορές, μπροστά στον κίνδυνο της πυρηνικής καταστροφής. «Θυμηθείτε ότι είστε άνθρωποι και ξεχάστε τα υπόλοιπα», έλεγε στο κοινό του μανιφέστο με τον Μπέρτραντ Ράσσελ, το 1955. Είναι χαρακτηριστική η φράση του: «Ο πόλεμος δεν μπορεί να γίνει ανθρώπινος, μόνο να καταργηθεί μπορεί.»

* Ο Πάνος Τριγάζης είναι μέλος της ΚΠΕ του ΣΥΝ και έχει γράψει μαζί με τον καθηγητή Ευθύμη Παπαδημητρίου το βιβλίο «Αγαπητέ Αϊνστάιν» (εκδόσεις «Ταξιδευτής).