Πολλοί παλιοί πίνακες ζωγραφικής κρύβουν μυστικά που τα μάτια μας δεν μπορούν να αποκαλύψουν. Πίσω από τον πίνακα που βλέπουμε ίσως υπάρχει ένα προσχέδιο, ή ακόμη και ένα ολόκληρο ζωγραφικό έργο, το οποίο ο καλλιτέχνης επικάλυψε στη συνέχεια με ένα νέο θέμα. Αυτές οι κρυμμένες πληροφορίες μπορούν τώρα να έρθουν στο φως με τη βοήθεια της τεχνολογίας.

Ο μεγάλος Ολλανδός ζωγράφος του 19ου αιώνα Vincent van Gogh ήταν πολύ παραγωγικός, αλλά και πολύ φτωχός. Το κεφάλι του πλημμύριζε από ιδέες που ήθελε να μεταφέρει στον καμβά, αλλά δεν είχε συνήθως χρήματα για να τον αγοράσει. Συχνά ζωγράφιζε σε ό,τι έβρισκε μπροστά του - παλιά σεντόνια, κομμάτια ταπετσαρίας, ακόμη και σε παλιά γράμματα. Άλλοτε πάλι, έπαιρνε έναν παλιό του πίνακα, που έκρινε ότι δεν είχε και τόσο ενδιαφέρον, και ζωγράφιζε από πάνω το νέο θέμα.
Ένα από αυτά τα κρυμμένα έργα εμφανίστηκε μπροστά στα μάτια μας 122 χρόνια από τότε που είχε ζωγραφιστεί. Τα αρχικά χρώματα, ακόμη και οι πιο μικρές λεπτομέρειες, αποκαλύφθηκαν χωρίς οι ειδικοί να αγγίξουν καν τον πίνακα και χωρίς βέβαια να αφαιρέσουν δείγμα από κάποια γωνία του. Ο πίνακας που εξέτασαν λέγεται «Μπάλωμα γρασιδιού». Ο van Gogh τον ζωγράφισε το 1887. Από κάτω, αθέατο από τα μάτια μας, βρίσκεται το πορτραίτο μιας γυναίκας, που το είχε ζωγραφίσει δύο χρόνια νωρίτερα.

Τη νέα τεχνική ανάλυσης, που μας φανέρωσε την άγνωστη γυναίκα, την έχουν αναπτύξει ερευνητές από την Ολλανδία, το Βέλγιο, τη Γαλλία και τη Γερμανία. Βασίζεται σε ακτίνες Χ που εκπέμπονται από σύγχροτρο - μια μορφή επιταχυντή σωματιδίων. Η νέα μέθοδος αποδείχθηκε πολύ πιο γρήγορη και αποτελεσματική από άλλες τεχνικές ακτινοβόλησης που έχουν χρησιμοποιηθεί τα τελευταία 70 χρόνια για να εξεταστούν έργα ζωγραφικής.
Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους τα έργα ζωγραφικής εξετάζονται λεπτομερώς: Και για την καλύτερη συντήρησή τους, αλλά και επειδή μουσεία, έμποροι έργων τέχνης και διωκτικές αρχές ενδιαφέρονται να βεβαιωθούν για τη γνησιότητά τους. Τους μη ταλαντούχους αντιγραφείς τούς καταλαβαίνουν βέβαια αμέσως, καθώς χρησιμοποιούν χρώματα που δε χαρακτηρίζουν την αντίστοιχη εποχή, ή οι πινελιές τους είναι εντελώς διαφορετικές από εκείνες του ζωγράφου. Οι επαγγελματίες πλαστογράφοι έργων τέχνης, όμως, ξέρουν να φτιάχνουν χρώματα με τα συστατικά που χρησιμοποιούνταν σε παλιότερες εποχές, για παράδειγμα μόλυβδο. Βρίσκουν παλιούς καμβάδες και κορνίζες και μαθαίνουν να χρησιμοποιούν το πινέλο με τον ίδιο τρόπο που το έκανε ο καλλιτέχνης που θέλουν να αντιγράψουν. Επίσης, εξασκούνται στην πλαστογράφηση της υπογραφής του. Οι πλαστοί αυτοί πίνακες καταλήγουν σε γνωστούς οίκους δημοπρασιών και είναι πολύ δύσκολο ακόμη και για ειδικούς να καταλάβουν ότι δεν είναι γνήσιοι.



Υπέρυθρες ακτίνες
Οι ιστορικοί της τέχνης χρειάζονται τη σύγχρονη τεχνολογία για να μελετήσουν και να αναλύσουν τα έργα των μεγάλων ζωγράφων. Ενδιαφέρονται να μάθουν περισσότερα για τις μεθόδους τους. Θέλουν να μελετήσουν την αρχική ιδέα, το προσχέδιο κάτω από τα χρώματα, και ενδιαφέρονται να μάθουν αν ο ζωγράφος έκανε αλλαγές στο θέμα καθώς δούλευε τον πίνακα. Είναι επίσης σημαντικό να γνωρίζουν ποιο μέρος του πίνακα είναι έργο του ίδιου του ζωγράφου και ποιο ενδεχομένως είχε αναθέσει να συμπληρώσουν οι μαθητές του.
Αυτό που ενδιαφέρει κυρίως τους ιστορικούς της τέχνης είναι να αναλύσουν τι κρύβεται κάτω από το ανώτερο στρώμα χρωμάτων. Πάντα υπάρχει κάτι. Σχεδόν ποτέ οι παλιοί μεγάλοι ζωγράφοι δεν άρχιζαν να ζωγραφίζουν χωρίς να έχουν κάνει ένα πρώτο σχέδιο του θέματος. Άλλοτε σχεδίαζαν μόνο τις βασικές γραμμές, ορισμένες φορές όμως σχεδίαζαν όλο το θέμα με κάθε λεπτομέρεια, και το μόνο που απέμενε ήταν να μπουν τα χρώματα. Πολλές φορές, ο καλλιτέχνης δεν ήταν ικανοποιημένος από το προσχέδιο και έκανε αλλαγές για να πετύχει το επιθυμητό αποτέλεσμα. Όχι σπάνια, μάλιστα, εγκατέλειπε την αρχική ιδέα όταν έπιανε την παλέτα του και ζωγράφιζε κάτι τελείως διαφορετικό απ’ ό,τι στο προσχέδιο.
Ένα καλό παράδειγμα είναι ο πίνακας «Η Παναγία των Βράχων» του μεγάλου καλλιτέχνη της Αναγέννησης Leonardo da Vinci, που σήμερα βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη στο Λονδίνο. Όταν οι επιστήμονες εξέτασαν τον πίνακα με υπέρυθρη ακτινοβολία, εμφανίστηκαν από κάτω ορισμένα σχέδια που παραξένεψαν τους ειδικούς. Ο da Vinci είχε σχεδιάσει τελείως διαφορετικά μοτίβα, αλλά όπως φαίνεται, για άγνωστους λόγους, εγκατέλειψε την αρχική του ιδέα και ζωγράφισε την «Παναγία των Βράχων».
Οι συντηρητές έργων τέχνης στο Λονδίνο χρησιμοποιούν ένα σύστημα απεικόνισης της ανάκλασης στην υπέρυθρη περιοχή, γνωστό ως υπέρυθρη ρεφλεκτογραφία, προκειμένου να δουν τα σχέδια που κρύβονται κάτω από ένα ζωγραφικό έργο. Οι υπέρυθρες ακτίνες διεισδύουν στις στρώσεις των χρωμάτων και παράγουν διαφορετικές ανακλάσεις ανάλογα με το υλικό που υπάρχει από κάτω. Με ειδική κάμερα υπερύθρων συλλαμβάνονται οι ανακλάσεις και σχηματίζεται μια εικόνα των κρυμμένων σχεδίων σε τόνους τού γκρι.

* ΣΕ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ 'SCIENCE ILLUSTRATED'