Σε μια γωνιά της Σαχάρας βρίσκεται η πόλη Τιμπουκτού, ένα συνώνυμο για την απόμακρη πόλη. Η πόλη ήταν γνωστή πριν από 500 - 600 χρόνια για το πανεπιστήμιο και τις βιβλιοθήκες της, που φιλοξενούν έως σήμερα βιβλία και χειρόγραφα ανεκτίμητης αξίας. Πολλά εξ αυτών διατρέχουν τον κίνδυνο καταστροφής.

Στις μέρες μας το Τιμπουκτού θεωρείται ως ένα απόμακρο, ξεχασμένο μέρος, αλλά πριν από αιώνες ήταν μια πασίγνωστη πανεπιστημιούπολη, όπου λόγιοι και φοιτητές κατέφθαναν από μακριά για να μελετήσουν τα σπουδαία έργα της. Ίσως αυτή η απομακρυσμένη τοποθεσία να είναι ο λόγος που διασώζονται τόσα γραπτά με τη μορφή παλιών βιβλίων και χειρογράφων. Πολλά από αυτά είναι σε φθαρμένο χαρτί, άλλα είναι περγαμηνές με κεκλιμένα αραβικά γράμματα και ορισμένα είναι φιλοτεχνημένα με έγχρωμες εικονογραφήσεις επιστημονικών ανακαλύψεων ή με χάρτες και εικόνες του κόσμου όπως τον ήξεραν πριν από 500 - 600 χρόνια.
Από τα περίπου 50.000 έργα που έχουν επιβιώσει, τα μισά περίπου είναι πλήρη, έστω κι αν πολλά από αυτά έχουν εύθρυπτα φύλλα και φθαρμένα δεσίματα. Η επιβίωση των βιβλίων οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη φροντίδα και το ενδιαφέρον που έχουν επιδείξει ιδιώτες κατά το πέρασμα των χρόνων. Για παράδειγμα, ένας από τους ιμάμηδες της πόλης έχει αγοράσει αρκετά έργα, βοηθώντας έτσι οικονομικά τους ιδιοκτήτες τους, ενώ παράλληλα έχει συντελέσει στη διατήρησή τους κρατώντας τα βιβλία στην πόλη όπου μερικές ιδιωτικές βιβλιοθήκες έχουν δρομολογήσει την αποκατάσταση και την ψηφιοποίηση αρκετών χειρογράφων.

Περιουσία προσφύγων
Τώρα ένα μεγάλο μέρος της ευθύνης αναλαμβάνει ένα καινούργιο μουσείο του Ινστιτούτου Ahmed Baba, επιχορηγούμενο με ξένα κεφάλαια. Εγκαινιάστηκε το 2009 με χιλιάδες βιβλία που αποδεικνύουν ότι η δυτική Αφρική έχει μια μακρά ιστορία, με κραταιά βασίλεια, σοφούς και στοχαστές, καθώς και αμύθητα πλούτη. Των εγκαινίων προηγήθηκαν αρκετά χρόνια αποκατάστασης και κατάρτισης καταλόγου των έργων - μια δουλειά που κόστισε εκατομμύρια ευρώ και στην οποία συνέβαλαν τόσο Δυτικοαφρικανοί όσο και Δυτικοευρωπαίοι ειδικοί.
Απαιτείται σπουδή αν είναι να διασωθεί αυτή η μοναδική κληρονομιά, τόσο από τις διαβρώσεις εξ αιτίας του καιρού και του αέρα, όσο και από πωλήσεις σε αλλοδαπούς αγοραστές που συνωστίζονται για να πλειοδοτήσουν για τα βιβλία, των οποίων το θεματολογικό εύρος κυμαίνεται από εκδόσεις του Κορανίου και άλλα μουσουλμανικά κείμενα έως βιβλία για την ιστορία της Αφρικής και της νότιας Ευρώπης, Ισλαμικό Δίκαιο, Μαθηματικά, Ιατρική, Αστρολογία και Αστρονομία. Σε εξαίρετα καλλιγραφημένα, επίχρυσα χειρόγραφα με πολύχρωμα σχέδια μαθαίνει κανείς τα πάντα, από τις θέσεις των άστρων έως τη θεραπεία της ελονοσίας, καθώς και μεθόδους για την καταπράυνση των πόνων της περιόδου, όπως και την ιστορία επιφανών οικογενειών.
Ορισμένες από αυτές τις ιστορίες περιγράφουν το δρόμο προς την προσφυγιά εύπορων οικογενειών από την Ισπανία, με τους θρησκευτικούς διωγμούς το 1467 και πριν από το 1492, όταν οι μουσουλμάνοι έχασαν και το τελευταίο τους προπύργιο στην Ισπανία, τη Γρενάδα. Έτσι έληξε η αργή ανακατάληψη του νότιου τμήματος της χώρας τής Al-Andalus, που παρέμενε υπό αραβική κατοχή για 800 περίπου χρόνια.



Κρυμμένα στην άμμο
Όταν κατά τη δεκαετία τού 1970 οι πρώτοι ερευνητές κατέφθασαν στο Τιμπουκτού καβάλα σε καμήλες για να αναζητήσουν τη θρυλική βιβλιοθήκη, έμειναν άφωνοι μπροστά στην ανακάλυψή τους. Ένας εξ αυτών ήταν ο Mahmoud Zouber, που σήμερα ηγείται του Ινστιτούτου Ahmed Baba. Περιγράφει πως τα χειρόγραφα κείτονταν σε ράφια επί ραφιών, ενώ πολλά χρονολογούνταν από το 16ο και 17ο αιώνα. Για τον ίδιο αλλά και πολλούς άλλους Δυτικοαφρικανούς διανοουμένους, τα χειρόγραφα ήταν μια ανεκτίμητη μαρτυρία σχετικά με το γεγονός πως η Αφρική στα τέλη του 19ου αιώνα, την εποχή που οι Ευρωπαίοι τη μοίραζαν μεταξύ τους ως αποικία, κάθε άλλο παρά μια ξεχασμένη ήπειρος ήταν χωρίς δική της ιστορία. Αυτή την άποψη που αποκόμισε, επιθυμούσε να επεξεργαστεί περαιτέρω.
Μερικές από τις οικογενειακές βιβλιοθήκες τού Τιμπουκτού έτυχαν της υποστήριξης ξένων για να ψηφιοποιήσουν και να περισώσουν ιδιαιτέρως σημαντικά βιβλία, και πριν από έξι - επτά χρόνια εκπρόσωποι της κυβέρνησης της Νότιας Αφρικής, που στηρίζει ενεργά το πρόγραμμα, έβαλαν τη θεμέλιο λίθο για το μουσείο που σήμερα στεγάζει και το Ινστιτούτο Ahmed Baba.
Αρκετά από τα βιβλία έχουν ήδη εξαφανιστεί ή καταστραφεί. Το 2008, για παράδειγμα, μια καταρρακτώδης βροχή εξαφάνισε 700 βιβλία όταν ένα πλίνθινο κτήριο της πόλης ισοπεδώθηκε μαζί με τη βιβλιοθήκη του. Άλλα χειρόγραφα καταστρέφονται από τερμίτες. Το ασφαλέστερο, επομένως, μέρος υπήρξε για αιώνες μια σπηλιά όπου τα βιβλία ήταν πακεταρισμένα κάτω από στάχτη για να προστατεύονται από τους τερμίτες. Πάνω από τους τάφους με τα βιβλία είχε υψωθεί και ένα λοφάκι ώστε να μπορεί κάθε οικογένεια να ανακτήσει το θησαυρό της.

* ΣΕ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ 'SCIENCE ILLUSTRATED'