Γράφει ο Στρατής Χαραλάμπους* 

Πριν δέκα χρόνια περίπου και συγκεκριμένα στις 19 Ιουλίου 2013, στην εφημερίδα «ΕΜΠΡΟΣ», δημοσίευσα ένα άρθρο με τίτλο «Το σπίτι του Ναμίκ Κεμάλ στη Μυτιλήνη -Μια υπόθεση ιστορικής παραποίησης στο βωμό του Μαμωνά». Στο οποίο τόνιζα την «απάτη», που γινόταν στους τούρκους τουρίστες «δείχνοντας την εξοχική παραθαλάσσια ξύλινη κατοικία στην Κράτηγο, της οικογένειας Σιφναίου, σαν το σπίτι που έζησε στη Μυτιλήνη(1879-1884) ο Οθωμανός ποιητής και συγγραφέας του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα με μεγάλη αναγνώριση για τις πρωτοποριακές ιδέες του από τον τουρκικό λαό, Ναμίκ Κεμάλ». 

Δυστυχώς συνεχίζεται αυτή η «ιστορική παραποίηση» και για τούτο αποφάσισα να γράψω σχετικά με τον πραγματικό αρχικό ιδιοκτήτη και δημιουργό του «Yalı Köşk-Παραθαλάσσιο Κιόσκι». Το οποίο μαζί με άλλα έξοχα ξύλινα δημιουργήματα της οθωμανικής αρχιτεκτονικής, που βρίσκονται στο λόφο της Κρατήγου και με μια εύφορη και ποτιστική γη περίπου 250 στρεμμάτων, αποτελούσαν το «Τσιφλίκι της Κρατήγου» στις αρχές του προηγούμενου αιώνα αλλά και στις δεκαετίες που ακολούθησαν. 

Βρισκόμαστε στην πιο ταραχώδη περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα, στο θρόνο των Οσμανλήδων βρισκόταν από το 1875 ο «αιμοσταγής» και πιο αμφιλεγόμενος σουλτάνος ο Αβδούλχαμίτ Β’(II. Abdülhamid). Επικεφαλής των Ενόπλων Δυνάμεων, πολιτικά και στρατιωτικά, ήταν από το 1891 ο Μεχμέτ Ριζά Πασά (Mehmet Riza Paşa-Φωτ.1), ένας ικανός και πανέξυπνος Οθωμανός αξιωματικός. Έφερε τον τίτλο του Σερασκέρη (Serasker), που καθιερώθηκε το 1835 μετά τη διάλυση το 1826 του σώματος των Γενίτσαρων και τη δημιουργία του σύγχρονου οθωμανικού στρατού (1). 

Ο Μεχμέτ Ριζά γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη έμεινε ορφανός από μητέρα 39 μέρες μετά τη γέννησή του και ανατράφηκε από τη γιαγιά του. Ακολούθησε στρατιωτική καριέρα με συμμετοχή σε όλους τους πολέμους του δευτέρου μισού του 19ου αιώνα, διακρίθηκε και σταδιακά απόκτησε την εύνοια του σουλτάνου.Παντρεύτηκε το 1873 στην Ποτγκόριτσα την τσερκέζα Adviye, με την οποία απέκτησε τρεις γιούς και μια κόρη. Ο μεγάλος γιος ο Süreyya paşa ακολούθησε στρατιωτική καριέρα και θεωρείται ο ιδρυτής της στρατιωτικής αεροπλοΐας. Είχε ενεργή ανάμειξη στις διώξεις των Αρμένιων στην Β. Α. Τουρκία με τη διαταγή που έδωσε το Φθινόπωρο του 1895 στην 4η Στρατιά. Σαν Σερασκέρης πέτυχε την δημιουργία στρατιωτικών εργοστασίων για την κατασκευή του ρουχισμού και ατομικού εξοπλισμού του στρατού. Ερχόμενος σε επαφή με τους εργοστασιακούς κολοσσούς της Ευρώπης την εποχή εκείνη, απέκτησε τεράστια περιουσία στην περιοχή της Κωνσταντινούπολης αλλά και στο εξωτερικό.  

Το καλοκαίρι του 1908 με την επανάσταση των Νεότουρκων και την εξαναγκαστική παραχώρηση του συντάγματος (II.Meşrutiyet) από τον Αβδούλχαμίτ, ακολούθησε η «κάθαρση» που επαγγέλθηκε η ηγετική τριανδρία Enver-Talaat-Cemal πασάδες και ο τελευταίος Σερασκέρης(Son Serasker) συνελήφθη στη βίλα του στη ασιατική πλευρά του Βοσπόρου. Η υγεία του, που είχε επιδεινωθεί από το 1879, χειροτέρεψε από τις ταλαιπωρίες. Προσπάθησε να απαλλαγεί επιστρέφοντας στο Κράτος 120 χιλ. λίρες και ακίνητα τελικά (2), μετά από την καρδιακή κρίση που υπέστη στις 14 Αυγούστου 1908, στις 15 Αυγούστου αφέθηκε ελεύθερος υπό επιτήρηση. Ύστερα από το αντί-κίνημα των προσκείμενων στον Αβδούχαμίτ στις 31 Μαρτίου 1909 (π.η.) συνελήφθη μαζί με άλλους και πέρασε στρατοδικείο. Στις 27 Μαΐου καταδικάστηκε σε έκπτωση από το αξίωμα του και αποφασίστηκε η εξορία του στη Μυτιλήνη στις φυλακές του Κάστρου, όπου έφτασε με συνοδεία στις 29 Μαΐου 1909.Λόγω επιδείνωσης της υγείας του κλήθηκε τον Ιούνιο από την Πόλη γιατρός και στην αναφορά του πρότεινε την συνέχιση της εξορίας του σε σπίτι σε κατάλληλο και ήσυχο μέρος. 

Το Νοέμβριο του 1909 υπέβαλε αναφορά και ζήτησε χάρη και πράγματι του δόθηκε, αλλά ήδη είχε αποφασίσει να μείνει στη Μυτιλήνη όπου έφτασε και η οικογένειά του, πλην του μεγάλου γιού που ήταν αξιωματικός. Που θα μπορούσε να μείνει την εποχή εκείνη ένας πλούσιος και άρρωστος Οθωμανός πρώην πασάς, μαζί με την οικογένεια του και την ακολουθία του; Ένα ήταν το κατάλληλο μέρος η ειδυλλιακή Κράτηγος. Με γρήγορες διαδικασίες έκτισε το κυρίως σπίτι στην κορυφή του λόφου(Φωτο2) και δίπλα ένα μικρότερο για τις γυναίκες ή για το υπηρετικό προσωπικό. Έφτιαξε το παραθαλάσσιο μικρό κιόσκι για τα μπάνια του και συνένωσε χωράφια που αγόρασε, με κρατικά και βακούφικα ακίνητα και έφτιαξε το «Τσιφλίκι της Κρατήγου», το οποίο περιγράφεται αναλυτικά από την αείμνηστη Ευριδίκη Σιφναίου (3).  

Το καλοκαίρι του 2021 καλεσμένος του Παναγιώτη Καραμάνου, στην οικογένεια του οποίου ανήκει το κυρίως Κιόσκι της Κρατήγου στην κορυφή του λόφου, είχα την ευκαιρία να θαυμάσω ένα ξύλινο αρχιτεκτονικό αριστούργημα, με βαθιά όμως τα σημάδια του χρόνου(Φωτ2).Από το τεράστιο μπαλκόνι του ατενίζεις το Μπογάζι, την είσοδο του Ελαϊτικού κόλπου(Τσανταρλί) και τα απέναντι παράλια της Αιολίδας (Φωτ3). Πίσω από την κορυφή του λόφου απλώνεται μέσα τη κοιλάδα, όλο το αγρόκτημα της Κρατήγου με τα περίφημα νερά του. Μπαχτζέδες, ελαιώνες, χωράφια και κήποι με οπωροφόρα, την περίοδο του Μεσοπολέμου συγκροτούσαν ένα πολυδύναμο χώρο γεωργικής και κτηνοτροφικής εκμετάλλευσης. Σήμερα με τον κατακερματισμό του, μεταξύ των κληρονόμων της οικογένειας Σιφναίου, σταδιακά αλλάζει με την εμφάνιση πολυτελών κατοικιών. Σημάδια του νεοελληνικού πλουτισμού, που όμως σε τίποτα δεν συγκρίνονται με την απλότητα, την λεπτότητα και το δέσιμο με τον περιβάλλοντα χώρο, που αποπνέουν οι ξύλινες κατασκευές του τελευταίου Οθωμανού Σερασκέρη Μεχμέτ Ριζά Πασά (Φωτ4). 

Καίτοι του δόθηκε χάρη και του επιστράφηκαν τα παράσημα και ο βαθμός του, ο Μεχμέτ Ριζά Πασά δεν επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, αφού στις εφημερίδες της εποχής είχε «κατακυρωθεί» για το άτομο του ο τίτλος του «Κλέφτη Σερασκέρη-Hırzız Serasker» και η διαβίωση του θα ήταν δύσκολη. Με τη διορατικότητα που τον διέκρινε και τις διασυνδέσεις που είχε στην Ευρώπη κατάλαβε ότι πλησίαζε ο πόλεμος. Την άνοιξη του 1912, ενώ βρισκόταν σε εξέλιξη από το φθινόπωρο του 1911 ο τούρκο-ιταλικός πόλεμος, επισκέφθηκε το γιό του Süreyya στο Παρίσι και με την ευκαιρία αγόρασε μια βίλα στη Νίκαια της Γαλλίας, όπου μετακόμισε με την οικογένεια του. Έζησε εκεί και πέθανε στις 21 Σεπ 1920, η σωρός του μεταφέρθηκε και θάφτηκε με όλες τις τιμές στην Πόλη στις 25 Σεπ 1920.  

Ακολούθησε, το Νοέμβριο-Δεκέμβριο 1912, η απελευθέρωση της Λέσβου, η νέα διοίκηση του Νησιού από την Αθήνα έφτασε στη Μυτιλήνη και πρώτο μέλημά της ήταν να διακοσμήσει τα γραφεία της με τα έπιπλα, τους πίνακες κλπ. από το Κιόσκι του Μεχμέτ Ριζά Πασά. Το 1914 χρησιμοποιήθηκαν οι κατοικίες για την εγκατάσταση των θυμάτων του Πρώτου Διωγμού, που έφτασαν κατά κύματα στο Νησί. Στις 1 Αυγούστου του 1920, ενώ εξελίσσονταν η Μικρασιατική Εκστρατεία, ο υπουργός Εσωτερικών της κυβέρνησης του Ε. Βενιζέλου Κ. Ρακτιβάν, κατόπιν της με αριθμό 7358 πρόταση του Γενικού Διοικητή Λέσβου, εγκρίνει την απαλλοτρίωση «{…} της εν Κρατήγω της Μυτιλήνης Επαύλεως του Ριζά Πασά Σερασκέρη λόγω δημοσίας ωφελείας προς χρησιμοποίησίν ταύτης ως νοσοκομείο φυματιώντων{…}» και την οποία υπέγραψε ο Βασιλιάς Αλέξανδρος Α’(4).  

Η οικογένεια Σιφναίου, που είχε εγκατασταθεί στη Μυτιλήνη, ενδιαφέρθηκε για την αγορά του τσιφλικιού της Κρατήγου, το οποίο όμως ήταν ακόμη στην ιδιοκτησία των κληρονόμων του Μεχμέτ Ριζά Πασά και στη λίστα των ανταλλάξιμων περιουσιακών στοιχείων των Μουσουλμάνων της Λέσβου. Λόγω των ιδιαιτέρων σχέσεων της οικογένειας από το 1912 με τον Ε. Βενιζέλο, πέτυχε με το ΦΕΚ 3 Απριλίου του 1924 «την απαγόρευση κάθε δικαιοπραξίας στο τσιφλίκι του Μεχμέτ Ριζά Πασά»(5). Στη συνέχεια τον ίδιο μήνα, αγοράστηκε από τον Βασίλειο Σιφναίο, στο όνομα των τεσσάρων αδελφών, στην Αθήνα αντί 260 χιλ. δρχ.(1200 λίρες χρυσές), από τη χήρα του Πασά, Αβιδγιέ(Adviye), που ήλθε στην Αθήνα από τη Νίκαια της Γαλλίας. 

Αμέσως ξέσπασε θύελλα διαμαρτυριών και προτάσεων με τηλεγραφήματα προς την κυβέρνηση, τους Βουλευτές της Λέσβου και τον υπουργό Γεωργίας της κυβέρνησης του Α. Παπαναστασίου. Από τον Δήμαρχο Μυτιλήνης Ν. Πετρόπουλο , τις Επαγγελματικές Οργανώσεις και κυρίως από την πανίσχυρη τότε «Ένωση Εφέδρων Λέσβου», που είχε σαν όργανό του την εφημερίδα «Καμπάνα», την οποία εξέδιδε ο Στρατής Μυριβήλης μέλος της κεντρικής επιτροπής του Συνδέσμου. Προτάθηκε η εκτέλεση της απαλλοτρίωσης του 1920 από το Δήμο και η δημιουργία «Πρότυπου Πρακτικού Γεωργικού Σχολείου», η συντήρηση του οποίου να βαρύνει του Δήμους του Νησιού και τα Μοναστήρια (6). Η αγοραπωλησία φυσικά πήρε το δρόμο της, η οικογένεια Σιφναίου παρέλαβε το αγρόκτημα και το αξιοποίησε κατάλληλα με τα μέσα της εποχής, δίνοντας δουλειά σε αρκετούς εργάτες των χωριών της περιοχής. Παράλληλα οι δημόσιες υπηρεσίες επέστρεψαν στους νέους ιδιοκτήτες τα έπιπλα κλπ. που είχαν στην κατοχή τους από το 1912. 

Αυτή είναι με λίγα λόγια η πραγματική ιστορία του Τσιφλικιού της Κρατήγου και ελπίζω οι ασχολούμενοι με την ενημέρωση των τουριστών να σταματήσουν να τους παραπλανούν. Αν θέλουν να δείξουν στους τουρίστες την περιοχή που έμενε ο Ναμίκ Κεμάλ στη Μυτιλήνη, ας πάνε στο λόφο των δικαστηρίων και να δείξουν την περίπου περιοχή, τονίζοντας ότι «από το δωμάτιο στο οποίο έγραφε ακατάπαυστα και ταυτόχρονα έπινε ρακί έβλεπε και τα δυο λιμάνια της πόλης» (7). 

Κλείνω την παρέμβαση μου ελπίζοντας ότι η οικογένεια Καραμάνου θα κατορθώσει να επισκευάσει την κύρια κατοικία στην κορυφή του λόφου της Κρατήγου και μαζί με τα άλλα ακίνητα να γίνει ένας χώρος πολιτιστικής δημιουργίας. Ιδού «πεδίο δόξης λαμπρό» για τους «ταγούς» της αυτοδιοίκησης της Πόλης και του Νησιού, τωρινούς και ευελπιστούντες να αναρριχηθούν στις καρέκλες της εξουσίας και για τους διευθύνοντες των αρμόδιων υπηρεσιών. Η αρχή έγινε με τα γυρίσματα της ταινίας «Σμύρνη μου Αγαπημένη» και ελπίζω να έχει και συνέχεια.  

1. Pakalın,1993:Τόμος 3ος, 177. Ο τίτλος του Serasker ήταν στην ίδια βαθμίδα με τον ανώτατο θρησκευτικό ηγέτη Şeyhülislam.

2.Zorlu Veysel, 2014: 233. Σύμφωνα με την εφημερίδα Sabahτης 7 Αυγ 1908 τα εισοδήματά του από διάφορες πηγές ξεπερνούσαν τις 500 χιλ. λίρες (χάρτινες) το χρόνο. 

3. Σιφναίου, 2009:450-464

4.ΦΕΚ 182 της 12 Αυγούστου 1920 τεύχος Α’. 

5. Σιφναίου, 2009: 450-451.

6.Εφημερίδα «Καμπάνα» 29 Απριλίου και 6 Μαΐου 1924. Εφημερίδα «Ελεύθερος Λόγος» 6 και 15 Μαΐου 1924.  

7. Kuntay, 2019: 1303-1305, όπου περιγράφεται το σπίτι των οκτώ δωματίων με δύο κήπους που νοίκιασε ο Ναμίκ Κεμάλ και έμεινε τον περισσότερο χρόνο της παραμονής του στη Λέσβο. 1307-1308 , όπου περιγράφεται από το γιό του Ali Ekrem Bolayir το σπίτι που του παραχώρησε για λίγο διάστημα η οικογένεια Kulaksızzade.

* Ο Στρατής Χαραλάμπους είναι Αντγος ε.α. και μέλος της Εταιρείας Λεσβιακών Μελετών 

Βιβλιογραφία  

Εφημερίδες «Ελεύθερος Λόγος», «Καμπάνα» και «ΕΜΠΡΟΣ» της Μυτιλήνης. 

Αιολικά Χρονικά,(2016-17). Τόμος ΙΗ’, Μυτιλήνη. 

Λεσβιακά,(2022). Τόμος ΚΖ’ , Μυτιλήνη. 

Σιφναίου, Ε.(2009). Έλληνες Έμποροι στην Αζοφική, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα. 

Kuntay M. C(2019). Namık Kemal, Κωνσταντινούπολη. 

Uyanık, F(2012). Serasker Mehmet Paşa, Πανεπιστήμιο Gaziantep. 

Zorlu Veysel, M.(2014). Serasker Mehmet Riza Paşa, ΠανεπιστήμιοΚωνσταντινούπολης.