Εμπρός Εβδομαδίαια Εφημερίδα Νομού Λέσβου - Γυμνασιάρχου Ολυμπίου 4 - Mυτιλήνη - 81100
Απαγορεύεται η αναπαραγωγή με οποιονδήποτε τρόπο.
Απαγορεύεται η αναπαραγωγή με οποιονδήποτε τρόπο.
ΑΡΘΡΟ
Ο υμνημένος από το Βενέζη και τον Ελύτη, Κόλπος Γέρας, με πανάρχαια ιστορία και βυθισμένα απομεινάρια του παρελθόντος του, είναι ένα εσωτερικό υδάτινο σώμα με αναβλύζοντα θερμά ύδατα, υγρή επιφάνεια περίπου 42 τετρ. χιλιομ., σχήμα κατά προσέγγιση ορθογωνικό διαστάσεων περίπου 5,5 x 8 χιλιομ. και διαμήκη άξονα κατά τη γεωγραφική διεύθυνση ΒΔ - ΝΑ. Επικοινωνεί με το Αιγαίο Πέλαγος με δαιδαλώδη δίαυλο μήκους περίπου 6,5 χιλιομ., ο οποίος καθιστά τη φυσική ανανέωση των υδάτων του, πολύ αργή και ατελή. Τα μέγιστα βάθη του είναι της τάξεως των 18 έως 20 μέτρων. Έχει πλούσια παραγωγή σε πολλών ειδών προϊόντα θαλάσσης, ιδιαιτέρως νόστιμα και γαστρονομικώς περίφημα, οφειλόμενα στο πλαγκτόν, την αυξημένη αλατότητα και τις υψηλές θερμοκρασίες των υδάτων του. Η ονομασία του έχει μεταλλαχθεί κατά το παρελθόν στη χαρτογραφία πολλές φορές (Ieremidia, Gieremia, Geremia, Lichremadia, Maliae, Iero, Hiera, Giera, Κεράμεια, Ιέρα, Γέρα, Ελαιών, Olivier). Περιβάλλεται από πανέμορφο ελαιώνα, απαθανατισμένο από λογοτέχνες και εικαστικούς.
Σχετικά προσφάτως επιβαρύνθηκε υπερμέτρως και αδικαιολογήτως από ιδιαιτέρως δύσκολα υγρά λύματα μεγάλης βιομηχανικής μονάδας, η οποία έπαυσε δυστυχώς να λειτουργεί (ελλείψει εκσυγχρονισμού) και ευτυχώς να ρυπαίνει. Η ρύπανση του είχε οδηγήσει σε μαρασμό τις δραστηριότητες παραθερισμού και αναψυχής, όπως και την οικιστική ανάπτυξη του κυρίως από κατοίκους της Γέρας.
Η γεωμορφολογία της βορειοδυτικής και δυτικής ακτής του, οι χαμηλές επίπεδες επιφάνειες, οι εκβάλλοντες χείμαρροι και ρέματα συνέτειναν στη δημιουργία υφάλμυρων υγρών περιοχών σε σημαντικό μήκος αυτής της ακτής, από τη Λάρσο έως την Ευρειακή και τους Πύργους. Οι μεγαλύτερες επιφάνειες τους εμφανίζονται από τη Λάρσο έως τα Πηγαδάκια, περί την εκβολή του μεγαλύτερου χειμάρρου Ευεργέτουλα, και εν συνεχεία περί την Ευρειακή.
Οι υφάλμυρες υγρές ή ελώδεις περιοχές είναι ένας τύπος παρακτίου οικοσυστήματος, όπως οι λιμνοθάλασσες, τα δέλτα των ποταμών και οι ζώνες παλίρροιας. Ανήκουν στην κατηγορία των υγροτόπων ή υγροβιότοπων, οι οποίοι συμβάλλουν στην οικολογική ισορροπία των πέριξ χερσαίων και θαλασσίων οικοσυστημάτων.
Οι παραλιακοί υγρότοποι, όπως ο συγκεκριμένος, «…είναι σημαντικότατοι για την διατροφή, ανάπαυση και αναπαραγωγή μεγάλου αριθμού υδροβίων, παρυδατίων, θαλασσίων και αρπακτικών, αποδημητικών και μη πτηνών, καθώς και για τη διατήρηση πολλών βιολογικών ειδών. Είναι επίσης καθοριστικός ο ρόλος τους στην ανάπτυξη πρωΐμων βιολογικών σταδίων θαλασσίων οργανισμών και του γόνου πολλών ψαριών…» (Καθ. Κ. Χατζημπίρος). Αποσυνθέτουν νεκρή οργανική ύλη, συμβάλλουν στις διεργασίες των κύκλων άνθρακα, αζώτου, φωσφόρου, στον καθαρισμό των υδάτων από τα θρεπτικά άλατα, τα βαρέα μέταλλα κ.ά. και συντελούν στη μείωση της ρυπάνσεως. Είναι αυτονόητη, συνεπώς, η σημασία των παραλιακών υγροτόπων στην ισορροπία του διαταραγμένου πλανήτη μας.
Οι συγκεκριμένες υγρές περιοχές του Κόλπου Γέρας, όπως και όλος ο Κόλπος, είναι χαρακτηρισμένες ως βιότοπος NATURA και CORINE (βλ. Βάση Δεδομένων για την Ελληνική Φύση του Ε. Μ. Πολυτεχνείου ΦΙΛΟΤΗΣ, filotis.itia.ntua.gr). Πολύ ιδιαίτερα ενδιαιτήματα του σε πανίδα, είναι μεταξύ των άλλων: πορφυροτσικνιάς, λευκοπελαργός, μουστακοτσιροβάκος και καστανόχηνα (πτηνά), νερόφιδο το Περσικό, κοινό νερόφιδο, τα δύο είδη ποταμοχελώνας (αμφίβια ερπετά), άρχων ο Απολλώνιος (ασπόνδυλα), σκίουρος της Λέσβου, τρανομυωτίδα, ρινόλοφος του Μπλάζιους, ακόμη και οι τελευταίες ενυδρίδες (θηλαστικά) κ.ά. Η πανίδα είναι επίσης αξιολογότατη με προεξάρχουσες τις καλαμιές, το ψαθί, τις ιτιές, τους μελιούς και τα καραγάτσια (φτελιές), που σχηματίζουν κατά μήκος των οδών, πέτασμα. Γενικώς είναι περιοχή με εξαιρετική βιοποικιλότητα.
Ο κόλπος της Γέρας και οι ακτές του κατοικήθηκαν από πανάρχαιους χρόνους. Έχουν εντοπιστεί οικισμοί της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού και ένας μεγάλος παραθαλάσσιος Μυκηναϊκός οικισμός στις Χαλατσές. Εκεί τα στρώματα είναι μέχρι τη Ρωμαϊκή Εποχή (μυθική Ίρα). Στη Βυζαντινή περίοδο, πολλοί οικισμοί αναπτύχθηκαν κυρίως στη δυτική παράκτια ζώνη του, στο εσωτερικό και στον κάμπο του Ευεργέτουλα. Από τα πολλά ιερά (επισκοπή Γέρρας) έλαβε το τοπωνύμιο Γέρα. Ο εξαιρετικός Μάκης Αξιώτης αναφέρει στα πονήματα του, πολλά σπαράγματα και ίχνη ζωής στις δυτικές ακτές και την ενδοχώρα του, από το βάθρο του Δάμου στο βυθό του Περάματος έως τα δωρικά κιονόκρανα και τα βυθισμένα κτίρια. Κατά τον Πλίνιο, η Ιερά (όπως και η Πύρρα στον έτερο κόλπο της Λέσβου) καταποντίστηκε από σεισμό. Και στον σεισμό του 1867, καθίζησε τμήμα της παράκτιας ζώνης του υγροτόπου Γέρας. Η Ιερά αναφέρεται (Τάξης, 1909) ως δευτερεύουσα πόλις της Λέσβου κτισθείσα μετά τον Τρωικό πόλεμο, κατά πάσα πιθανότητα στην τοποθεσία Χαλατσές. Από το Ντίπι έως το Πέραμα συναντώνται στον πυθμένα της θάλασσας πολλά λείψανα αρχαίων οικοδομών. Ο Τάξης αναφέρει «…έξωθεν του Περάματος καθ’ όλον τον πεδινόν τόπον ευρίσκονται σποραδικώς τα αγροκήπια όλων των χωριών της Γέρας… καθ’ όλην την πεδιάδα της Γέρας πολλά συναντώνται αρχαίων οικοδομών λείψανα, εξ ων εικάζεται ότι πυκνός υπήρχεν συνοικισμός το πάλαι…». Η ύπαρξη οδού αμαξητής από την Παναγιούδα έως το Ντίπι, διερχόμενη από τον υγρότοπο, αναφέρεται ήδη από τον 19ο αιώνα. Η νέα χάραξη της στα μέσα του προηγούμενου αιώνα, όδευσε, κακώς, στο μέσον του υγροτόπου.
Ως συνέπεια όλων των παραπάνω, οι πολύτιμες υγρές περιοχές του Κόλπου Γέρας, πλούτος για την περιοχή αλλά και όλη τη Λέσβο, υπέστησαν αρχαιόθεν, σημαντική μείωση επιφάνειας από την ανάπτυξη οικισμών, κέντρων, βιομηχανικών εγκαταστάσεων, οδών, χώρων σταθμεύσεως και εναποθέσεως προϊόντων έως και μπάζων.
Επί εκατονταετίες, η Λεσβιακή κοινωνία αποδέχθηκε την υποβάθμιση στον υγρότοπο της ως περίπου αναπόφευκτη θυσία στο βωμό της αναπτύξεως (;). Οι γνώσεις της όμως τότε, ήταν ανεπαρκείς και η διάχυση τους ελλιπής. Οι υφάλμυρες περιοχές εθεωρούντο κακά έλη.
Σήμερα η παράκτια ζώνη του Κόλπου Γέρας δέχεται πάλι αυξημένη πίεση, η οποία εκδηλώνεται κυρίως με οικοδομική δραστηριότητα, ακόμα και στο πλαίσιο των τεθέντων περιοριστικών όρων για τις νέες οικοδομές. Η δόμηση, μετά την «απορρύπανση» του Κόλπου και την υπέρβαση της σχετικής φοβίας, είναι (μήπως με την πρωτοφανή οικονομική κρίση στη χώρα μας θα έπρεπε να λέγαμε: ήταν;) ιδιαιτέρως εντυπωσιακή στο τμήμα της ακτής από Σκάλα Συκούντας έως το Πέραμα αλλά και νοτιότερα, δηλαδή στην καρδιά του υγροτόπου. Συνοδεύεται, αναποφεύκτως, από ζήτηση οδικών έργων επικοινωνίας, κοινοχρήστων εξυπηρετήσεων και αναψυχής και άλλες δραστηριότητες.
Συμπερασματικώς: Ο υγρότοπος του Κόλπου της Γέρας, από τη Λάρσο έως το Πέραμα, μία χαμηλή σε υψόμετρο έκταση διαμορφωθείσα από τις εκβολές κυρίως του Ευεργέτουλα αλλά και από καθιζήσεις, είναι ιδιαιτέρας αξίας περιοχή, προστατευόμενη από διεθνείς συνθήκες. Οικιστική δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή αναπτύχθηκε από την αρχαιότητα, με κύρια πόλη την Ιερά, και δίκτυο οικισμών, με αποτέλεσμα να έχει δεχθεί πίεση και υποβάθμιση. Η πίεση γνώρισε εκτόνωση κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα, λόγω της μεγάλης βιομηχανικής ρυπάνσεως του Κόλπου και της απομακρύνσεως των οικιστών. Κατά την περίοδο όμως αυτή, η κοινωνία συνειδητοποίησε την σημασία των υγροτόπων και ευαισθητοποιήθηκε.
Σήμερα ο υγρότοπος Γέρας δέχεται εκ νέου πίεση. Όμως τώρα όλοι γνωρίζουμε τη σημασία του. Δικαιούται την προστασία και ευαισθησία όλων μας, με ταγούς τους διοικούντες.
Σημείωση: Ευχαριστίες εκφράζονται στον Αντιδήμαρχο Θ. Αθανάση, το φυσιοδίφη και λεσβογνώστη ιατρό Δρα. Μ. Αξιώτη και τον Καθηγητή Κ. Χατζημπίρο για κριτική ανασκόπηση του χειρογράφου.
* Ο Καθ. Κ. Ι. Μουτζούρης είναι πρ. Πρύτανης Ε.Μ.Π.
Ο υμνημένος από το Βενέζη και τον Ελύτη, Κόλπος Γέρας, με πανάρχαια ιστορία και βυθισμένα απομεινάρια του παρελθόντος του, είναι ένα εσωτερικό υδάτινο σώμα με αναβλύζοντα θερμά ύδατα, υγρή επιφάνεια περίπου 42 τετρ. χιλιομ., σχήμα κατά προσέγγιση ορθογωνικό διαστάσεων περίπου 5,5 x 8 χιλιομ. και διαμήκη άξονα κατά τη γεωγραφική διεύθυνση ΒΔ - ΝΑ. Επικοινωνεί με το Αιγαίο Πέλαγος με δαιδαλώδη δίαυλο μήκους περίπου 6,5 χιλιομ., ο οποίος καθιστά τη φυσική ανανέωση των υδάτων του, πολύ αργή και ατελή. Τα μέγιστα βάθη του είναι της τάξεως των 18 έως 20 μέτρων. Έχει πλούσια παραγωγή σε πολλών ειδών προϊόντα θαλάσσης, ιδιαιτέρως νόστιμα και γαστρονομικώς περίφημα, οφειλόμενα στο πλαγκτόν, την αυξημένη αλατότητα και τις υψηλές θερμοκρασίες των υδάτων του. Η ονομασία του έχει μεταλλαχθεί κατά το παρελθόν στη χαρτογραφία πολλές φορές (Ieremidia, Gieremia, Geremia, Lichremadia, Maliae, Iero, Hiera, Giera, Κεράμεια, Ιέρα, Γέρα, Ελαιών, Olivier). Περιβάλλεται από πανέμορφο ελαιώνα, απαθανατισμένο από λογοτέχνες και εικαστικούς.
Σχετικά προσφάτως επιβαρύνθηκε υπερμέτρως και αδικαιολογήτως από ιδιαιτέρως δύσκολα υγρά λύματα μεγάλης βιομηχανικής μονάδας, η οποία έπαυσε δυστυχώς να λειτουργεί (ελλείψει εκσυγχρονισμού) και ευτυχώς να ρυπαίνει. Η ρύπανση του είχε οδηγήσει σε μαρασμό τις δραστηριότητες παραθερισμού και αναψυχής, όπως και την οικιστική ανάπτυξη του κυρίως από κατοίκους της Γέρας.
Η γεωμορφολογία της βορειοδυτικής και δυτικής ακτής του, οι χαμηλές επίπεδες επιφάνειες, οι εκβάλλοντες χείμαρροι και ρέματα συνέτειναν στη δημιουργία υφάλμυρων υγρών περιοχών σε σημαντικό μήκος αυτής της ακτής, από τη Λάρσο έως την Ευρειακή και τους Πύργους. Οι μεγαλύτερες επιφάνειες τους εμφανίζονται από τη Λάρσο έως τα Πηγαδάκια, περί την εκβολή του μεγαλύτερου χειμάρρου Ευεργέτουλα, και εν συνεχεία περί την Ευρειακή.
Οι υφάλμυρες υγρές ή ελώδεις περιοχές είναι ένας τύπος παρακτίου οικοσυστήματος, όπως οι λιμνοθάλασσες, τα δέλτα των ποταμών και οι ζώνες παλίρροιας. Ανήκουν στην κατηγορία των υγροτόπων ή υγροβιότοπων, οι οποίοι συμβάλλουν στην οικολογική ισορροπία των πέριξ χερσαίων και θαλασσίων οικοσυστημάτων.
Οι παραλιακοί υγρότοποι, όπως ο συγκεκριμένος, «…είναι σημαντικότατοι για την διατροφή, ανάπαυση και αναπαραγωγή μεγάλου αριθμού υδροβίων, παρυδατίων, θαλασσίων και αρπακτικών, αποδημητικών και μη πτηνών, καθώς και για τη διατήρηση πολλών βιολογικών ειδών. Είναι επίσης καθοριστικός ο ρόλος τους στην ανάπτυξη πρωΐμων βιολογικών σταδίων θαλασσίων οργανισμών και του γόνου πολλών ψαριών…» (Καθ. Κ. Χατζημπίρος). Αποσυνθέτουν νεκρή οργανική ύλη, συμβάλλουν στις διεργασίες των κύκλων άνθρακα, αζώτου, φωσφόρου, στον καθαρισμό των υδάτων από τα θρεπτικά άλατα, τα βαρέα μέταλλα κ.ά. και συντελούν στη μείωση της ρυπάνσεως. Είναι αυτονόητη, συνεπώς, η σημασία των παραλιακών υγροτόπων στην ισορροπία του διαταραγμένου πλανήτη μας.
Οι συγκεκριμένες υγρές περιοχές του Κόλπου Γέρας, όπως και όλος ο Κόλπος, είναι χαρακτηρισμένες ως βιότοπος NATURA και CORINE (βλ. Βάση Δεδομένων για την Ελληνική Φύση του Ε. Μ. Πολυτεχνείου ΦΙΛΟΤΗΣ, filotis.itia.ntua.gr). Πολύ ιδιαίτερα ενδιαιτήματα του σε πανίδα, είναι μεταξύ των άλλων: πορφυροτσικνιάς, λευκοπελαργός, μουστακοτσιροβάκος και καστανόχηνα (πτηνά), νερόφιδο το Περσικό, κοινό νερόφιδο, τα δύο είδη ποταμοχελώνας (αμφίβια ερπετά), άρχων ο Απολλώνιος (ασπόνδυλα), σκίουρος της Λέσβου, τρανομυωτίδα, ρινόλοφος του Μπλάζιους, ακόμη και οι τελευταίες ενυδρίδες (θηλαστικά) κ.ά. Η πανίδα είναι επίσης αξιολογότατη με προεξάρχουσες τις καλαμιές, το ψαθί, τις ιτιές, τους μελιούς και τα καραγάτσια (φτελιές), που σχηματίζουν κατά μήκος των οδών, πέτασμα. Γενικώς είναι περιοχή με εξαιρετική βιοποικιλότητα.
Ο κόλπος της Γέρας και οι ακτές του κατοικήθηκαν από πανάρχαιους χρόνους. Έχουν εντοπιστεί οικισμοί της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού και ένας μεγάλος παραθαλάσσιος Μυκηναϊκός οικισμός στις Χαλατσές. Εκεί τα στρώματα είναι μέχρι τη Ρωμαϊκή Εποχή (μυθική Ίρα). Στη Βυζαντινή περίοδο, πολλοί οικισμοί αναπτύχθηκαν κυρίως στη δυτική παράκτια ζώνη του, στο εσωτερικό και στον κάμπο του Ευεργέτουλα. Από τα πολλά ιερά (επισκοπή Γέρρας) έλαβε το τοπωνύμιο Γέρα. Ο εξαιρετικός Μάκης Αξιώτης αναφέρει στα πονήματα του, πολλά σπαράγματα και ίχνη ζωής στις δυτικές ακτές και την ενδοχώρα του, από το βάθρο του Δάμου στο βυθό του Περάματος έως τα δωρικά κιονόκρανα και τα βυθισμένα κτίρια. Κατά τον Πλίνιο, η Ιερά (όπως και η Πύρρα στον έτερο κόλπο της Λέσβου) καταποντίστηκε από σεισμό. Και στον σεισμό του 1867, καθίζησε τμήμα της παράκτιας ζώνης του υγροτόπου Γέρας. Η Ιερά αναφέρεται (Τάξης, 1909) ως δευτερεύουσα πόλις της Λέσβου κτισθείσα μετά τον Τρωικό πόλεμο, κατά πάσα πιθανότητα στην τοποθεσία Χαλατσές. Από το Ντίπι έως το Πέραμα συναντώνται στον πυθμένα της θάλασσας πολλά λείψανα αρχαίων οικοδομών. Ο Τάξης αναφέρει «…έξωθεν του Περάματος καθ’ όλον τον πεδινόν τόπον ευρίσκονται σποραδικώς τα αγροκήπια όλων των χωριών της Γέρας… καθ’ όλην την πεδιάδα της Γέρας πολλά συναντώνται αρχαίων οικοδομών λείψανα, εξ ων εικάζεται ότι πυκνός υπήρχεν συνοικισμός το πάλαι…». Η ύπαρξη οδού αμαξητής από την Παναγιούδα έως το Ντίπι, διερχόμενη από τον υγρότοπο, αναφέρεται ήδη από τον 19ο αιώνα. Η νέα χάραξη της στα μέσα του προηγούμενου αιώνα, όδευσε, κακώς, στο μέσον του υγροτόπου.
Ως συνέπεια όλων των παραπάνω, οι πολύτιμες υγρές περιοχές του Κόλπου Γέρας, πλούτος για την περιοχή αλλά και όλη τη Λέσβο, υπέστησαν αρχαιόθεν, σημαντική μείωση επιφάνειας από την ανάπτυξη οικισμών, κέντρων, βιομηχανικών εγκαταστάσεων, οδών, χώρων σταθμεύσεως και εναποθέσεως προϊόντων έως και μπάζων.
Επί εκατονταετίες, η Λεσβιακή κοινωνία αποδέχθηκε την υποβάθμιση στον υγρότοπο της ως περίπου αναπόφευκτη θυσία στο βωμό της αναπτύξεως (;). Οι γνώσεις της όμως τότε, ήταν ανεπαρκείς και η διάχυση τους ελλιπής. Οι υφάλμυρες περιοχές εθεωρούντο κακά έλη.
Σήμερα η παράκτια ζώνη του Κόλπου Γέρας δέχεται πάλι αυξημένη πίεση, η οποία εκδηλώνεται κυρίως με οικοδομική δραστηριότητα, ακόμα και στο πλαίσιο των τεθέντων περιοριστικών όρων για τις νέες οικοδομές. Η δόμηση, μετά την «απορρύπανση» του Κόλπου και την υπέρβαση της σχετικής φοβίας, είναι (μήπως με την πρωτοφανή οικονομική κρίση στη χώρα μας θα έπρεπε να λέγαμε: ήταν;) ιδιαιτέρως εντυπωσιακή στο τμήμα της ακτής από Σκάλα Συκούντας έως το Πέραμα αλλά και νοτιότερα, δηλαδή στην καρδιά του υγροτόπου. Συνοδεύεται, αναποφεύκτως, από ζήτηση οδικών έργων επικοινωνίας, κοινοχρήστων εξυπηρετήσεων και αναψυχής και άλλες δραστηριότητες.
Συμπερασματικώς: Ο υγρότοπος του Κόλπου της Γέρας, από τη Λάρσο έως το Πέραμα, μία χαμηλή σε υψόμετρο έκταση διαμορφωθείσα από τις εκβολές κυρίως του Ευεργέτουλα αλλά και από καθιζήσεις, είναι ιδιαιτέρας αξίας περιοχή, προστατευόμενη από διεθνείς συνθήκες. Οικιστική δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή αναπτύχθηκε από την αρχαιότητα, με κύρια πόλη την Ιερά, και δίκτυο οικισμών, με αποτέλεσμα να έχει δεχθεί πίεση και υποβάθμιση. Η πίεση γνώρισε εκτόνωση κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα, λόγω της μεγάλης βιομηχανικής ρυπάνσεως του Κόλπου και της απομακρύνσεως των οικιστών. Κατά την περίοδο όμως αυτή, η κοινωνία συνειδητοποίησε την σημασία των υγροτόπων και ευαισθητοποιήθηκε.
Σήμερα ο υγρότοπος Γέρας δέχεται εκ νέου πίεση. Όμως τώρα όλοι γνωρίζουμε τη σημασία του. Δικαιούται την προστασία και ευαισθησία όλων μας, με ταγούς τους διοικούντες.
Σημείωση: Ευχαριστίες εκφράζονται στον Αντιδήμαρχο Θ. Αθανάση, το φυσιοδίφη και λεσβογνώστη ιατρό Δρα. Μ. Αξιώτη και τον Καθηγητή Κ. Χατζημπίρο για κριτική ανασκόπηση του χειρογράφου.
* Ο Καθ. Κ. Ι. Μουτζούρης είναι πρ. Πρύτανης Ε.Μ.Π.