«Ο ΑΓΙΟC ΑΝΤΩΝΙΟC Ο ΜΕΓΑC», που τιμάμε και γιορτάζουμε στις 17 Γενάρη, με σχεδόν καταστραμμένη δυσκολοδιάβαστη επιγραφή, σε μεταβυζαντινή ει­κόνα στα 1757, πάνω σε ξύλο, ζωγραφισμένη από άγνωστο αγιογράφο, βρίσκεται στο Εκκλησιαστικό Βυζαν­τινό Μουσείο Μυτιλήνης, στον αυλόγυρο του Ναού Αγίου Θεράποντα, με ύψος 25,5, πλάτος 20 και πά­χος 1,5 εκατοστά. Προέρχεται από τη συλλογή του Μητροπολιτικού Οίκου.

Ο αγιοκαλόγερος-ασκητής μετωπικός, από τη μέ­ση και πάνω, είναι ιστορημένος σε δίχρωμο κάμπο-φόντο.Από το κεφάλι ως τους ωμούς σε αμυδρό, χρυσό αφανή κάμπο, και κάτω σε βαθυπράσινο. Γέρος, φορά καλογερίστικο ένδυμα-φόρεμα, κόκκινο φαρδομάνικο μανδύα, με πτυχώσεις κάθετες και πλά­γιες να τον στολίζουν. Μέσα από το μανδύα αντερί (χιτώνας ποδήρης, που φτάνει ως τα πόδια μέσα από το ράσο) με σταυρό και μαύρη ζώνη στη μέση. Καλο­γερίστικο χρυσοπράσινο κουκούλι με τρεις μαύρους σταυρούς στο μέτωπο και στους ώμους. Γύρω στο κουκούλι, στην παρυφή-ούγια χρυσό σιρίτι-περίγραμμα. (Το πράσινο χρώμα συμβολίζει την ελπίδα-αναγέννηση.) Μακρύ άσπρο γένι και μουστάκι. Τα μήλα στο πρόσωπο γεροντικά με άσπρα λάμματα-φώτα στη μύτη, στο μέτωπο. Εκφραστικά μάτια φανερώνουν πνευματι­κότητα. Το δεξί χέρι του βαστά βακτηρία-ραβδί κα­λογερίστικο και σ’ αυτό κρέμεται κομποσκοίνι με αραιούς κόμπους. Στο αριστερό ανοιχτό ειλητάρι-αρχαίο χειρόγραφο, απλωμένο οριζόντια με μεγαλογράμματη χρυσή επιγραφή: «ΗΔΩΝ ΕΓΩ ΤΑC ΠΑΓΙΔΑC ΤΟΥ ΔΙΑΒΟΛΟΥ ΗΠΛΟ (ΜΕΝΑC ΕΝ ΤΗ ΓΗ ΚΑΙ ΕΙΠΟΝ· ΤΙC ΔΥΝΑΤΑΙ EΚΦΥΓΕΙΝ ΤΑΥΤΑC; ΚΑΙ ΕΙΠΕ ΜΟΙ ΑΓΓΕΛΟC· H ΤΑΠΕΙΝΟΦΡΟCΥΝΗ», στο περιθώριο. Αχνό το χρυσοφωτοστέφανο.
Μέσα σε χρυσοκόκκινα σύννεφα, πάνω από το κε­φάλι του άγιου, μετωπικός ο Χριστός, με το δεξί χέρι ευλογεί και με τ’ αριστερό βαστά χοντρό, με­γάλο κλειστό ευαγγέλιο. Φορά κόκκινο χιτώνα και γαλάζιο ιμάτι-φόρεμα. Το κεφάλι του μέσα σε χρυ­σό φωτοστέφανο.
Κάτω αριστερά κάποια δυσκολοδιάβαστα γράμμα­τα και η χρονολογία 1757.Η εικόνα πλαισιώνεται με βαθυκόκκινη πλατιά ταινία, που στις γωνίες και στις πλευρές είχε ανθέμια, λουλουδιασμένη διακόσμηση σε σχήμα άνθους, που δύσκολα ξεδιαλύνεται.
Ο Άγιος Αντώνιος είναι ζωγραφισμένος και σε άλλες δυο σύνθετες εικόνες στο μουσείο. Στην ει­κόνα με την «Παναγία Κυρία των Αγγέλων», στο 18ο αιώνα, όπου στα διάχωρα ιστορούνται Απόστολοι, Άγιοι και Ιεράρχες. Επίσης, στην εικόνα με τη «Γέννηση» και τη «Βάπτιση του Χριστού», στο 18ο αιώνα, με Αρχάγγελους και Άγιους στα διάχωρα.
Όπως περιγράφει στην «Ερμηνεία της Ζωγραφι­κής Τέχνης» ο ιερομόναχος Διονύσιος από Φουρνά Αγράφων, πως ιστορούνται τα θαύματα του «επίση­μου» αγίου Αντωνίου, από την περίφημη και ξεχω­ριστή απλοδουλεμένη και γλωσσοστολισμένη αυτή περιγραφή βγαίνει και το συναξάρι, η βιογραφία του. Ο δικός μας λαϊκός ζωγράφος Θεόφιλος, ίσως να είχε διαβάσει την «Ερμηνεία», γιατί­ οι επιγραφές-σημειώσεις στα έργα του μοιάζουν γλωσσικά μ’ αυτά που γράφει ο Διονύσιος για την εικονογράφηση (Πετρούπολη 1909):
«- Ο άγιος τυπτόμενος υπό των δαιμόνων.
Μνημείον και έσω ο άγιος, κείμενος κάτω, και οι δαίμονες τριγύρου του δέρνοντες αυτόν με ξύλα, και άλλοι τραβούν τα σκεπάσματα του μνημείου.
- Ο άγιος πειραζόμενος υπό των δαιμόνων.
Μνημείον ανοικτόν και οι τοίχοι του χαλασμένοι και ο άγιος κείμενος, με το ένα χέρι ακουμπίζων και το άλλο έχων εις τον ουρανόν υψωμένον, βλέπων άνω, έχων και το κεφάλι ολίγον σηκωμένον· και άλλοι δαίμονες χαλούσι τους τοίχους με ξύλα, άλ­λοι ως λέοντες, άλλοι ως όφεις, άλλοι εις άλλων θηρίων σχήματα σχηματισμένοι πολεμούν αυτόν· και επάνωθεν ουρανός και εν αυτώ ο Χριστός και ακτίς κατέρχεται εξ αυτού έως την κεφαλήν του αγίου.
- Ο άγιος φεύγων εν τη ερήμω ευρίσκει εν τη οδώ τον δίσκον και το χρυσίον.
Βουνά και δρόμος και μες στον δρόμον κείμενος μέ­γας δίσκος αργυρός· και ολίγο παρέκει σωρός φλωρία πολλά και ο άγιος έχων το δικανίκι του με το ρούχον του εις τον ώμον του φεύγει δρομαίος βλέπων αυτά.
- Ο άγιος διδάσκων τους μοναχούς εν τη ερήμω.
Κάστρον παλαιόν και από τα τείχη του φεύγουν δαίμονες και τινες εξ αυτών βλέπουν όπισθεν· και έμ­προσθεν της θύρας του κάστρου ιστάμενοι πολλοί μοναχοί και ο άγιος ακουμβίζων εις το δικανίκι του διδάσκει αυτούς εκ της θύρας.
- Ο άγιος εργαζόμενος την γην.
Χωράφι μικρό με λάχανα και εις την άκρην του σπήλαιον, και ο άγιος βαστών δικέλλι σκαλίζει τα λάχανα.
- Ο άγιος επιτιμών τα θηρία, τα βλάπτοντα τα σπέρ­ματα αυτού.
Χωράφι με σιτάρι και λάχανα και εν αυτώ θηρία διάφορα, ελάφια, λαγωοί και άλλα αγρίμια· και ο ά­γιος βαστών έν από αυτά από το αυτί βλέπει προς τα άλλα, έχων την χείρα απλωμένην προς αυτά· έξωθεν δε του χωραφίου βρύσις και έτερα θηρία πίνοντα εν αυτή.
- Ο άγιος διά προσευχής εξήγαγεν ύδωρ.
Έρημος και ο άγιος γονατιστός, έχων τα χέρια υψω­μένα άνω, και έμπροσθέν του ύδωρ εξερχόμενον εκ της γης, και τρεις καλόγηροι πίνοντες εξ αυτού και άλλοι δύο λιποθυμισμένοι κείμενοι κατά γης· και έτεροι πάλιν βαστώντες αγγεία με νερόν και σηκώνοντες ολίγον τα κεφάλια αυτών ποτίζουν αυτούς· και όπισθεν αυτών, ολίγο παρέκει, μπερδομένη με σχοινί εις μίαν πέτραν μία κάμηλος.
- Ο άγιος αποστομίσας τους φιλοσόφους ιάται τους δαιμονιζομένους.
Ο άγιος ιστάμενος και τρεις δαιμονιζόμενοι, κεί­μενοι ανάσκελα έμπροσθέν του, και δαίμονες εξερ­χόμενοι εκ του στόματος αυτών, και τρεις φιλόσο­φοι ιστάμενοι πλησίον· έχοντες τα κεφάλια τυλιγ­μένα με μανδήλια απορούν και θαυμάζουν.
- Ο άγιος οδηγούμενος υπό του λέοντος εις το σπήλαιον του αγίου Παύλου.
Έρημος και ο άγιος οδοιπόρων, και ένα λεοντάρι πηγαίνει εμπρός του, και μακρόθεν έμπροσθεν αυτών το σπήλαιον του αγίου Παύλου φαινόμενον ολίγον ανάμεσα δένδρα και βουνά.
- Ο άγιος Αντώνιος ευρών τον άγιον Παύλον ασπάζεται αυτόν.
Σπήλαιον και έξωθεν αυτού ο άγιος Παύλος ο Θηβαίος (φορών ψιάθιον-ψαθί έως τα γόνατα και έως τους ώμους) και ο άγιος Αντώνιος ασπαζόμενοι αλ­λήλους, και είς κόραξ καθήμενος επάνω εις δένδρον βαστά ψωμί εις το στόμα του.
- Ο άγιος ενταφιάζων το σώμα του αγίου Παύλου.
Σπήλαιον και έξωθεν αυτού ο άγιος Παύλος, κείμε­νος κατά γης αποθαμμένος, και ο άγιος Αντώνιος τυλίγων αυτόν εις ράσον, και δύο λέοντες πλησίον σκάπτουν την γην με τα μπροστινά τους ποδάρια.
- Η κοίμησις του αγίου Αντωνίου.
Τάφος σκαμμένος και δύο αδελφοί βαστούν τον άγιον τυλιγμένον εις ράσον (ο είς μες στο μνήμα και ο άλλος έξω), και πλησίον αυτών δικέλλι και φτυάρι κείμενα εις την γην· και επάνωθεν του αγίου πλήθος αγγέλων με λαμπάδας και θυμιάματα· βαστά­ζοντες την ψυχήν του λευκοφόρον ανέρχονται εις τον ουρανόν.»
Ο άγιος Αντώνιος ζωγραφίζεται γέροντας «κοντοδιχαλογένης», γένι κοντό και χωρισμένο στα δυο με λίγο γυμνό το πηγούνι, φορά σκέπασμα καλογερίστικο, κουκούλα. Έζησε 105 χρόνια, από το 251 ως το 356. Αν και ήταν αγράμματος, ξεχώριζε για την εξυπνάδα του και την καλομιλιά του. Ήταν αυτάρκης και λιτοδίαιτος, λιτόβιος. Είχε πίστη καθαρή, κοκκαλιάρης αθλητής στην έρημο, ύψωνε το δυνατό πνευματικό του ανάστημα. Ζούσε καλογερίστικα με αυτοπειθαρχία κι αυστηρή νηστεια. Ονομάστηκε Πατριάρχης στην έρημο. Μέρος από τη διδασκαλία του υπάρχει σ’ επιστολές του που υπαγόρευσε. Επίσης, υπάρχουν δυο περίφημοι διάλογοι του Αντωνίου, ο ένας με τον μουρτάτη δαίμονα κι ο άλλος με τον άγγελο που του έστειλε ο Θεός, όταν ασκήτευε στην έρημο. Οι διάλογοι αντεγράφτηκαν από παλιό χειρόγραφο, που φυλάγεται στ’ Αγιονόρος.
Θαυμάσιες εικόνες του αγίου Αντωνίου υπάρχου στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών, στο 16ο αιώνα, έρ­γο του Μιχαήλ Δαμασκηνού, περίφημου Κρητικού ζωγράφου. Επίσης, στο 16ο αιώνα, στο Μουσείο Μπενάκη Αθήνας της Κρητικής Σχολής. Μοναστήρι σε βράχο, στα Με­τέωρα, στο 14ο αιώνα.

Κι αλλού στη Λέσβο
Στη Λέσβο, ο άγιος Αντώνιος σε μεταβυζαντινές τοιχογραφίες στη Μονή Λειμώνος, στον κοιμητηριακό ναό, το Γενέσιο της Θεοτόκου, στις αρχές 16ου αιώνα. Εικονίζεται με καλογερίστικο ντύσιμο και κουκούλι, χαρακτηριστικό γνώρισμα ασκητών αγίων, γέρος με κοντό διχαλωτό γένι, «διαφορίζων ολίγον». Αριστερά βαστά ειλητάρι με την επιγραφή «†MH AΠATACE Ο ΜΟΝΑΧΕ: XOPTACIA KOIΛIAC...».
Στη Μονή Εισόδια της Θεοτόκου Περιβολής, εικονίζεται γέρος με μακρύ γένι και μουστάκι, είναι ντυμένος καλογερίστικα, φορά κουκούλι, και βαστά ειλητάρι με σβησμένη επιγραφή. Ιστορήθηκε μετά το 1550.
Στο ναό Μεταμόρφωση του Σωτηρος, στα Παπιανά Καλλονής. Είναι ζωγραφισμένος γέρος με κοντό δι­χαλωτό γένι, ντύσιμο καλογερίστικο και κουκούλι. Το δεξί του χέρι ακουμπά σε καλογερίστικο ραβδί και με τ’ αριστερό βαστά ανοιχτό ειλητάρι με την επιγραφή (ΕΙΔΟΝ ΕΓΩ) ΤΑC ΠΑΓΙΔΑC ΤΟΥ ΔΙΑΒΟΛΟΥ». Τοιχογραφήθηκε στα 1600.
Στο ναΐσκο του Αγίου Γεωργίου Ανεμότιας, το 1702, ο άγιος Αντώνιος στην τρίτη ζώνη από δυτικά προς τ’ ανατολικά. Το μνημείο έχει φθορές του χρόνου και πρόκειται να συντηρηθεί από την 14η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.
Ενοριακός ναός του Αγίου Αντωνίου στη Λέσβο υπάρχει και λειτουργεί στον Τρίγωνα, ενώ ξωκκλήσια υπάρχουν στα χωριά Φτερούντα, Άντισσα, Πέτρα και Αγία Παρασκευή.
Ο Άγιος Αντώνιος θεωρείται θεμελιωτής του ασκητικού μοναχισμού.